Ditët e mia me Fabrizio De Andre

Nga Ylljet Aliçka

Më 18 Shkurt  ka lindur kantautori i njohur italian Fabrizio De Andre. Vdiq në Janar të vitit 1999. Në ditën e vdekjes së tij u fol dhe u shkrua shumë. Me kalimin e viteveai po shndrrohet në njëmit. Për të shkruhen libra, emërtohen shkolla, rrugë, fondacione, teatro…Dhe ai vetë shkroi libra.Ishte nga të rrallët kantautorë që me gjallje  u përfshi në të gjitha Antologjitë e letërsisë dhe muzikës italiane.

Në një intervistë të dy viteve më parëregjizori i famshëm Vim Venders,u shpreh se një nga pengjet e jetës së tij ishte  fakti që e zbuloi mrekullinë e De Andresë, vetëm pas vdekjes së tij.  Muzika e  tij duket sikur ecën mbi dy binarë :trishtimi për drejtësinë shoqërore që nuk ekziston dhe iluzioni për të marrë pjesë në një farë mënyre në ndryshimin e kësaj bote. Kjo dëshirë e dytë  iu thërmua shumë shpejt.

Në vazhdën e  kantautorëve të njohur Brasans, Kohen, Leo Ferre…. De Andre hyri në muzikën dhe poezinë italiane me idenë se bota letraro-artistike është e papërgatitur të dëgjojë historitë rutinë të jetës së përditëshme, të rëndomta apo banale, të buta apo të ashpra.

Ka opinione kontradiktore për mesazhin dhe angazhimin artistik e sidomos atijpolitik të krijimtarisë së De Andresë : e kanë cilësuar  borgjez i penduar, proletar fals, herë fashist, e herë komunist, por  në bisedat me të, ai e konsideronte veten anarkist, pasi sipas tij, përpara se të jetë  përkatësi politike, anarkia është një mënyrë të qëni, madje dhe vetë Jesusi,pretendonte De Andre,  ka qenë anarkist, sepse kujtonte se ishte vetë Zoti. Ndërsa nëçaste dëshpërimi ai pohonte se « jam një i mjeruar  që kërkon të ndihmojë ata që janë më të mjeruar se unë».

Temat e De Andresë janë therëse: i këndon prostitutave, profesorëve të moralit (të cilët pas leksionit, mbrëmje vonë trokasin në dyert e ndyra të shtëpive publike), brigadistit të kuq Renato Curcio….Don Raffelos, një djaloshi qëpër të plotësuar dëshirat e së dashurës, kreu njëkrim dhe më pas aty në burg nga dhembja  që nuk do shikonte të dashurçn e tij vari veten…. Ndërsa një tjetër për djalosh,të cilin mbreti e dënoi me varje pasi kishte vjedhur gjashtë drerë për dhuratë të dashurës, ajo, e dashura i lutet mbretit t’a falë me këto fjalë :

O Imzot, shpëto veç buzët e tij

Buzëqeshjen e tij, të gjallë

Por aty nën hijen e një bliri

Privilegj i rrallë

e varën me një kordë floriri……….

Indiferent  ndaj fesë së familjes De Andre  demaskon moralin dhe vlerat e pranuara nga shoqëria dhe provokin Perëndinë me këto vargje :

O Ati ynë në qiell, nëse më do

Zbrit nga yjet, eja më kërko

O Ati ynë në qiell, nëse vërtet më do

Aty mes njerëzëve , eja më tako

Pranohet se idhujt apo mitet është më mirë mos i njohësh nga pranë, pasi ka rrezik të të zhvlerësohen, të humbin ndjesinë e sharmit që të kanë lënë kontakti me veprën e tyre.Ndofta është dhe kështu, por njohja ime me Fabricio De Andre nuk më zhgënjeu. Ashtu si dhe në Itali, kantautori italian ka qenë idhull i një brezi të rinjsh të viteve 70, të paktën në Tiranë. Rrethanat e sollën që të njihesha me të. Bisedën e parë telefonike me të e bëra   në vitin 1994,nga karrikja e nëpunësit të Ministrisë së Kulturës, gjë që më mbrojti disi nga emocionet.

Në emër të Ministrisë së Kulturës i shpreha ftesën për një koncert në Shqipëri Më pyeti i haibtur, ç‘ne në Shqipëri. E vërteta ishte që në atë kohë, ai njihej nga shumë pak njerëz. Për të mos i lënë asnjë dyshim, ju mburra me  shembullin tim, pra  kur dhe një burokrat ministrie njihte pothuajse të gjithë repertorin e këngëve të tija, (me atë rast I përmenda një prej këngëve të tija më pak të njohura…) “mendoni për të tjerët”. shtova.

Mosbesues heshti, pa ditur ç‘të thosh. Nuk e di a u habit apo u prek, por  kjo më dha shkak të vazhdonim një bisedë të gjatë në telefon. Ditë më pas vazhduam kontaktet dhe bisedat telefonike, apo shkëmbime librash a kasetash, derisanjë ditë më ftoi të kaloja disa ditë pushimi në vilën e tij verore  në ishullin e Sardenjës, ku ai pretendonte se “jetonte i qetë, si bujk i mirë, mes lopësh e derrash», aty ku dhe malavita sarde në vitin 1976 e rrëmbeu me gjith të shoqen.

U lirua pas tri muajsh, vetëmpasi i ati tij zengjin, pagoi një shumë të majme, që ju kërkua në këmbim të lirimit të djalit dhe bashkëshortes Dori Gezzi. Kur ja përmenda një herë këtë histori, tha shpengueshëm “thjesht një transferim parash nga një pasanik gjenovez te barinjtë sardë”. Për këtë histori të dhimbshme ai i këndoi së shoqes një këngë të mrekullueshme « Hotel Supramonte».

E takova në Korrikun e vitit 1996, në fshatin  sard Tempio Pausania, ku më ftoi të kaloja me bashkshorten ca ditë buzë detit.Fabricio nuk e ngiste makinën dhe kishte dërguar të shoqen të na priste në portinn e Olbias.Rrugës Dori Ghezzi nuk u impresionua «  nga i ftuari shqiptar » në fermë. Nga sa pashë më vonë, të ftuarit e panumërt ishin rutinë e përnatëshme në darkat e tyre nën qiell të hapur, rreth një tavoline të rrumbullakët mermeri. Arritëm në fermën e tij në buzëmbrëmje.

Fabricio kish dalë me jaht me miqtë e tij dhe Dori pasi më ofroi një gotë vere për mirseardhje më la vetëm në kopështin plot pemë, mbushur me turistë, qëmora vesh se vinin të vizitonin fermën dhe për të parë nga pranë kantautorin e njohur. Në dorë mbaja fort dhuratën, një portert i De Andresë, realizuar nga piktori Shpend Bengu.U sorollata i vetmuar nëpër fermë, derisa mu afrua një djalosh 7 vjeçar, nipi i Fabricios, i cili, duket nuk po gjente partner për të luajtur futboll dhe më propozoi një ndeshje tek e tek. Pranova. Mu duk fëmijë i pafajshëm prandaj e lashë të fitonte, deri nëçastin kur rezultati ishte pesë me zero për të dhe ai pabesisht deklaroi se loja është deri në gjashtë dhe kush humbet paguan 10 mijë lireta. Kuptova se ishte tipik hilacak.

S’kisha ndërmend t’i jepja  një pinjolli zengjin 10 mijë lireta, që për mua ishin shumë. U mobilizova për të mos pësuar golin e gjashtë fatal, herë duke e shtyrëme trup ( kur ndodhte kjo ai çirrej me sa zë kish) herë duke manovruar me top.Fitova 6 me 5. Kundershtari u tërbua dhe nga inati,nuk ma dha 10 mijëshen e tij. Por dhe dhe po të mi jepte s’do ja merrja. Isha tërë djersë nga mundi I lojës, kur nga të pranishmit në kopësht u dëgjua një pëshpërimë:Fabrizio po vjen.E pashë tek vinte nga bregu me hap të rëndë sinjë padrino, rrethuar nga një shpurë miqsh.

I emocionuar përsërita dhe një herë me mend ato që do I thosha.Fabricio nuk më njihte për fytyrë dhe ashtu I rrethuar nga vizitorët pata përshtypjen se kishte harruar që më kishte ftuar.Prisja më kot si në gjemba, bezdisur vazhdimisht nga qarravitjet e nipit për të vazhduar lojën. Ndjehesha krejt i huaj.

“Ç’bëj unënë këtë ambjent ?!” thashë me vete dhe më shkoi në mendje tëlargohesha për në qytezën e Olbias, aty te një kushërirë emigrante, ku kishte ndaluar ime shoqe, e cila nga ana e saj nuk guxoi të vinte me mua atë mbrëmje. E trembur nga fama e tij, më la mua të shkoja vetëm, me idenë se do vinte të nesërmen vetëm nëse do e garantoja në telefon se pritja do ishte miqësore.

Ndërkaq grindaveci i vogël më tërhiqte nga këmisha për të vazhduar lojën. I premtova  që do e vazhdoja lojën me kusht që të shkonte t’i thoshte gjyshit se kish ardhur ai miku nga Shqipëria.Pinjolli i De Andreve qëlloimosbesues ndaj premtimeve të të rriturve. Pranoi t’a kryente këtë mision vetëm nëse do t’i zbrisja maçokun e tij, i cili  orë më parë ishte fshehur nën pullazin e guzhinës verore në mes të fermës.Rashë dakord dhe mu desh të kacaviresha në trungun e një peme, ngjitur me pullazin, gjë që ma ndoti me myshk këmishën e re blerë enkas për atë rast.Për më tepër dhe dalja e maçokut nga pullazi s’qe punë qëbëhej.Pullazi qe shumë i ngushtë dhe maçoku ishte i vendosur mos diltenga thellësia e errët ku ishte fshehur.

I bëja vazhdimisht  cyt, cyt, por ai veç më drejtonte kthetrat në shenjë kërcënimi. Nga majë e pemës  i bëra të ditur vogëlushit se maçoku nuk del, madje  më kërcënon të mëgërvishë.

-Nuk të gërvish, më jepte kurajo nipi I  kantautorit, ti veçkape nga veshët dhe ai s’ka nga tja mbajë.
S’qe gjë qëbëhej, o maçoku për nga karakteri ngjante me kundërshtarin tim të lojës, o ai ja kish nxirrë jetën maçokut. Zbrita duke u përpjekur të fshij njollat e myshkut. Grindavecit I erdhi keq dhe në shenjë mëshire pranoi të lajmëronte gjyshin për mikun shqiptar.E pashë nga larg tek tërhiqte  kantautorin nga bluza, por ai, gjyshi pra, vazhdonte bisedën me të pranishmit  dhe përpiqej t’a shmangte I bezdisur. Djaloshi u kthye dhe më tha indiferent:

“Zotëri, gjyshi nuk e mori vesh fare se kush je.

“Po pse ? pyeta .

« Nuk mbajta mend emrin e vendit nga vjen ti.”thafodull.

“Ca m….mësoni në shkollë ?  thashë I nxehur. Po deshe  qëtë vazhdojmë lojën shko dhe njëhere dhe  thuaj Shqipëria !!!E mban mend ? Shqipëria !! E përsëriti pa dëshirë, por nuk pranoi të shkonte. “Po deshebëjmëmë parëdhe njëtek e tekderi më gjashtë, pastaj të shkoj ”

I pasigurt nëse tallej tashmë, pranova dhe duke dihatur e djersitur e shpartallova 6 me 0.

“Nuk po të marr përsëri lireta, I thashë, po ti mbaj premtimin.”U nis duke më parë me inat.

“Mos harro Shqipërinë”, I thërrita nga larg për t’a kujtuar.

Duhet të kish qenë ky shkaku që Fabricio ktheu kokën nga mua. Zgurdulloi një copë herë sytë  dhe, më bëri shenjë t’I afrohesha. Me flokë të prishur nga loja, plot djersë, pluhur e myshk, iu avita I ndrojtur.Shtrënguam duart.

“Ti qenke – tha shkurt dhe ngrohtë.C’mendon t’I sajojmëca borgjezëve këtu për  t’i heq qafe. Duket më merrte më proletar.

Përballë fytyrës sime të shastisur (nuk isha përgatitur për këtë rjedhë situate…) iu drejtua grupit të bashkëbiseduesve:”Të dashurit e mi, më falni por duhet t’ju lë. më ka ardhur një mik nga. larg.Shihemi..”

U kthye nga mua qetësisht

“Marrim  nga një gotë verë, derisa të vijë darka.

Më ftoi të ulesha në një qoshkë të kopështit ku na vareshin fytyrës degë shelgjesh. Bëri shenjë që t’I sillnin një shisheverë të bardhë, mbushi gotat me bulëza avujsh si rubinë dhe nën aromën dehëse të verës në atë muzg mu drejtua:

“Je penduar që vendose të më njohësh. Unë për vete nuk guxova t’a njoh nga pranë Zhorzh Brassansin, sadoqë më ftoi më se një herë. E di pse ?

«Jo, i thashë konfuz.

«Druaja mos humbisja gjith c’kisha shijuar nga poezia dhe muzika e tij,spiegoi ai.

Më pas,atëmbrëmje dhe ditët  që vazhduan, folëm, siç thonë italianët, di tutto e di niente,  për anarkizmin, për Trockin, për Luigi Tencon apo Guccinin, , për diktaturën e kuqe dhe fashizmin, për gratë dhe fenë, për Visockin (kantautor rus) dhe Dylan, për Renato Curcion ( i Brigadave të Kuqe),për De Gregorin dhe Leonard Kohen…

Kurse mbrëmjeve rreth tavolinës së mermertë ftonte miq  të njohur e të panjohur: Beppe Grillon, ( atë kohë vetëm komik televiziv), Fernanda Pivanon ( gazetarja e famshme, ish e fejuar e Heminguejit dhe përkthyesja e poetëve beat Kerruak, Ginsberg…), gruan e tij të parë, gruan e tijtë dytë….

Në ditët në vazhdim më vuri të dëgjoja albumin e tij ende të pabotuar  Anime salve, më njohu me një shkrimtar italian Alessandro Genari, me të cilin po shkruanin bashkë romanin Një fat qesharak, të cilën unë e përktheva dhe e botoi shtëpia botuese Korbi.Pas një muaji mora vesh se Gennari kishte vrarë veten.S’besoj nga përkthimi im jo dhe aq perfekt !!!!

Të nesërmen e mbrritjes,  pas shpiegimit tim për mungesën e bashkëshortës, dërgoi ta marrin atë në Olbia dhe  i prekur nga arsyeja pse nuk kishte ardhur një natë më parë, i përgatiti një ceremonial pritjeje disi të veçantë.

Ato pak  mbrëmje bisedash pa fund,  pranë detit  të kaltër (Unë me time shoqe laheshim  gjatë në detin blu sepse Fabrizio flinte deri vonë)  kaluan shumëshpejt.Undamë me premtimin që do vinte në Shqipëri për një koncert.

Vazhduam kontaktet dhe përgatitjet për koncertin e tij deri në vitin e tmerrshëm 97. Duket u tremb nga lajmet dhe nuk e zumë më në gojë ardhjen e tij,Por nuk harroi t’i shkruante ambasadorit italian të asaj kohe « Mundësisht të  ndihmonte shpërnguljen  e një mikut të tij me helikopterët e evakuimit».Në fakt nuk u largova pasi më thanë se helikopteri i forcave italiane kish vetëm një vend.

Më pas nuk u fol më për ardhjen e tij, sepse  u sëmur. Pata rastësisht një bisedë telefonike një ditë para se të ndrronte jetë në një spital të Milanos.Kishte zë të mbyturdhe  kur ndër të tjera e pyeta, nëse bëhej fjala për diçka serioze ?

Qeshi me zë tepër tëngjirur dhe tha diçka të tillë si « Quasi seria… ».

«Kuptova- thashë.

«Ç’kuptove ? mundi të thoshte.

« Atë pra, që« nella bocca d’un poeta, quasi seria  vuol dire molto seria ». Qeshi me një zë që mezi dilte nga shkulmet e gjoksit.Të nesërmen mora vesh nga media vdekjen e tij.

Retë

Shkojnë

Vijnë

Herë herë ndalojnë

Dhe kur ndalojnë

Ashtu të zeza korb

Duket sikur mallkojnë

Ndonjëherë zbardhojnë

E tek vrapojnë

si balonë fryrë nga era

A forma kafshësh të tjera

Duken si dele

Po më mirë fëmijët

Janë ata që luajnë me to

I soditin me endje

E me pas i ndjekin ngado

Ndodh që para se mbrijnë

Të na lajmërojnë me zë

Plot tersëllimë

Dhe kafshët e mjera struken pa zë

Shkojnë

Vijnë

Kthehen

Ndodh që  dhe  rrijnë

E ti nuk shikon më dot

as yje as diell

Aq sa s’kupton më, o Zot

Se ndodhesh në tokë a në qiell

Shkojnë

Vijnë

Disa syresh, fshehur prej Diellit

Shtiren  për të vërteta

Zenë vend mes nesh dhe qiellit

Për të na lenë vetëm një dëshirë prej shiu

Këngë vere

S’po mundesh dot më të fluturosh

Sa her’ që jot shoqe lan pjatat në guzhinë

Pa kuptuar asgjë, nga shpirti yt bosh

Jot bijë provon fustanin e ri

dhe qesh pa ditur pse

Dhe kur radio gumëzhin fort

Gjëra të çudiçme për botën

e qeni yt, kur fle,  gërhet me grykën plot

kur  djalit tënd biondI i dhuron

përkrishtlindje një pistoletë

Në pamje si e vërtetë

Me shenjtët e tu, qëgati  të bekojnë

Sa herë ti rropatesh për ta.

Me shtratin ku jot shoqe

Nuk diti kurrë të të japë

Atë që ti do

Me syzet që pas ca kohësh

Të duhet t’I ndërrosh

Po si kështu ?

S’ja del dot më të fluturosh ?

Me qetësinë, qartësinë, kënaqësinë e pafund

Me flirtet e tua të lehta

Freskuar nga kujtes’e stinëve

Me një bukuroshe që rri zgjuar

Tek ëndërron ledhat që do t’i dhurosh

Vallë, si s’po mundesh dot më të fluturosh ?!

E Djela e Funeraleve

U rrek të fshihej në tram

Poeti i azilit

Herët në mëngjes.

Por nga poçja e madhe e verës

Ku noton Milano

Nuk ishte e vështirë aspak

T’a rrokje shpirtin e prej zjarri

Tek lëshonte dritë nga pak.

Ja dogjën krevatin, o Zot

Në rrugën e Trentos

Nga trupi I tij hollak

Sa memzi shpëtoi dot

Një gushkuq luftarak.

Më gjunjë te semafori i fundit

Polakët nuk vdisnin menjëherë

Teksa trafikantët e sapunit

Shtireshin se luanin lojën e regjimit

Nga Lindja vinin dhjamë

Të braktisur prej Perëndimit

Kush ndrronte fe në ‘90

Pendohej më ‘91

Ndërsa majmuni i Rajhut të katërt

teksa kërcente polka mbi murin e Berlinit

Dukej sikur shtirej

të gjithë i shihnin prapanicën

Sa here që kacavirej

Piramida e Keopsit, atë ditë feste

Ndërtohej gur përmbi gur

Skllav për skllav

Komunist për komunist

Të Djelën e funeraleve

Dëgjohet veç ndonjë këmbanë

Dhe gazit endacak

Qëpërmbyt anë e mbanë

Të Djelën e funeraleve

Turren te parrukierët

Zonjëzat mëkatare

Kjo e Djelë si gjith të tjerat

Mendimet t’i fshin përfare

Kurse në burg, ndihmësi I rojtarit

Të Djelën e funeraleve

Dërgonte kasnecët

Kuajt e garave, qentë dhe një gomar

Të kumtonin prerjen e këmbës

Të Renato Kurçios,të fundmit karbonar

Në një ceremoni fanfarash

Ministri I parashikimit të motit

Me një picetë në një dorë

E tjetrën fshehur nën bark

« besomëni mua »

deklaronte

« të jetoj në një qytet dua

Ku mos derdhet gjak

Apo detersiv rrobash

Në orën e aperitivit.

Askush nuk bën keq

Të Djelën në funeral

Gjindja ndjek arkivolin

E të ndjerit Ideal

Të Djelën e funeraleve

Luan një këngë plot kulturë

‘Sa e bukur është rinia

Të plakemi, s’duam kurrë”.

Kalimtarët e fundit

Kthehen në shtëpi

e shohin televizor

Aty ku ne këndojmë

Na shohin një copë herë

E shkojnë të urinojnë

Hej, ju, që këndoni në gjunjë

A mbi piedestal dy gisht

Hej, ju, që këndoni për partizanë

A për karavidhe

Në piano rruge, a piano me bisht

Veshur si pinok, këndoni për dy kacidhe

Ju keni zë të fuqishëm

E gjuhë të stërvitur

Grykën dhe hapin

Për t’i rënë tamburit

Sa të na çani trapin

Të Djelën e funeraleve

Tifozët e nostalgjisë

Shoqërojnë me muzikë flauti

Kufomën e utopisë

Dhe zemra e Italisë

Nga Palermo në Aosta

Buçet me zë vibrues

E çahet nga protesta.