Da Vinçi, stratiotët shqiptarë dhe mbreti francez François I

Në kuadrin e 500 vjetorit të betejës së Marignano-s

Nga Luan Rama

Pesë shekuj po kalojnë që nga beteja e famshme e Marignano-s, e zhvilluar në 13-14 shtator të vitit 1515 në Marignano, 13 kilometra pranë Milanos, e cila ishte një nga betejat më të mëdha të shekullit XVI dhe që solli vendosjen e “Paqes së Përjetshme” mes Francës dhe kantoneve zvicerane, datë që shënon dhe neutralitetin që ka dhe sot Zvicra.

Pas fitores së madhe të Marignano-s, mbreti i ri francez, Fraçois I, shikohej në Europë si një nga personazhet më të lavdishme. Por atë vit, në Bolonja të Italisë, para se të kthehej në Francë, më 17 tetor ai u takua mes të tjerësh edhe me Leonardo da Vinçin, veprat e të cilit i admironte. Madje, ai do të thoshte më pas për të se “s’ka njeri më të ditur në botë se Leonardo”. Ai e mbante atë jo vetëm si artist e njeri i shkencës, por dhe si filozof. Dhe s’do të kalonin disa muaj që ai ta ftonte të jetonte pranë tij, në Francë, pranë kështjellës mbretërore të Amboise, buzë lumit Loire, në një ndërtesë kalorësiake të quajtur Clos Lucé. Në dimrin e vitit 1516, edhe pse i lodhur nga mosha, Leonardo u nis të kalonte Alpet para se të ziheshin grykat e tyre nga dëbora. Tashmë veprën e vet pikturale, Leonardo e kishte mbaruar: nga Darka e fundit në Xhakonda, Saint Anne, Leda, Gruaja me hermine, Virgjëresha e fëmija, Ginevra Benci apo “La Scapigliata” etj., duke marrë me vete librat e rrallë dhe vizatimet e shumta për Betejën e Alghiari-t, të cilën ai nuk arriti ta pikturonte në dimensione të mëdha në Firenze ku dhe do të vendosej kjo tablo. Leonardo u vendos në Clos Luce dhe ishte një nga miqtë më të afërt të mbretit. Festat që organizonte ishin të mahnitshme. Një “luan mekanik” u paraqit në një panair të Lyon-it, meqë aty do të shkonte dhe vetë mbreti… Vizatimet e tij shkencore ishin të jashtëzakonshme: konstruksione kështjellash, bastione, kanale ujitjeje, armë moderne për kohën, nëndetëse… “zogj” fluturues, etj… anatomia e njeriut, kozmosi ose drita kozmike. Dy vjet më vonë, krahas studimeve të shumta, ai do të organizonte mjeshtërisht spektaklet e famshme të përkujtimit të betejës së Marignano-s, pikërisht pranë Amboise, ku veç mbretit, fisnikëve të tij si princër e dukë të shquar apo ambasadorë ai kishte dhe stratiotët shqiptarë, disa nga ata stratiotë që i dhanë dhe fitoren përfundimtare në Marignano, të udhëhequr nga Mërkur Bua Shpata, nën drejtimin e kondotierit italian, Bartolomeo D’Alviano, në mëngjesin e datës 15 shtator 1515. Leonardo i njihte tashmë ata nga betejat e shumta, herë kundër francezëve e herë pro tyre: nga mbreti Charles VIII (që zbriti deri në Bari, gati për të filluar bashkë me kontingjentet shqiptare kryqëzatën kundër turqve, me Konstantin Aranitin) e pastaj me Louis XII dhe së fundi me Mbretin e ri, François I. Ai i kishte parë ata dhe në oborrin e Cesar Borgias ku binte ne sy një prijës stratiot… madje dhe kur stratiotët kapën në Milano Ludovico Sforza (Il Moro) dhe e shoqëruan për ta burgosur në një kështjellë të Francës. Por tashmë, Mërkur Bua apo “Dominus Mercurio” siç e quanin venecianët, vazhdonte nëpër luftërat e ndryshme të Italisë. Pranë mbretit ishte tani Bokali, një nga heronjtë e tjerë stratiotë krahas familjeve Buziki, Meneshi, Frata, Reposhi e shumë të tjerë. Madje, Bokali ishte shumë afër mbretit, pasi kishte titullin “ecuyer” i tij, pra ishte shqytar i tij, dhe bashkë me të një aradhë stratiotësh ishin në mbrojtjen e afërt të mbretit francez. Stratiotët në kohën e mbretit Louis II ishin ata që formuan kalorësinë e lehtë franceze e quajtur ndryshe nga historianët francezë të artit luftarak “chevalerie albanoise”, “kalorësia shqiptare”. Këtë e pohojnë bashkëkohës të tyre e më pas kronistë e historianë si Bussy Rabutin, Brantôme apo Jean d’Auton, i cili dëshmon për betejat e Louis XII në Itali. Dhe para tij kishte qenë një stratiot tjetër, Gjergj Kastrioti, ai që i kishte ofruar shërbimet e tij mbretit të mëparshëm, Charles VIII, duke marrë me vete dhe 400 stratiotë shqiptarë, të cilët kishin ardhur një pjesë nga Morea dhe të tjerët nga Durrësi e Shkodra.

Stratioti Bokali

Lidhur me Bokalin ende nuk kemi shumë të dhëna rreth itinerarit të kësaj familjeje stratiote të emigruar në More nga Shqipëria. Më pas, me pushtimin e Moresë nga turqit, dhe koftrave nën flamurin venecian kundër tyre, ata hynë në shërbim të Venedikut duke ikur në Itali. Nga arkivi i senatit të Venedikut ka një shkresë të 22 shtatorit të vitit 1480 edhe për familjen Bokali. Për të shkruhet se Senati ka vendosur “një pension për familjen e të ndjerit Dhimitër Bokali, i cili ka lënë në varfëri gruan dhe një vajzë 7-vjeçare, i cili ishte një prej stratiotëve të dërguar në Durrës bashkë me 300 stratiotë të tjerë për të ndihmuar Krujën. T’i jepen gruas 3 dukate në muaj dhe vajzës 150 dukate për prikën e saj”. Sigurisht, meshkujt e familjes së tij ishin angazhuar nëpër luftërat e Italisë, por ne nuk e dimë ende se cilët ishin ata. Në një burim historik rreth Mërkur Buas, flitet se më 1527, në krah të Gjergj Buzikit, i cili ishte shpallur “Kalorës i Shën Markut”, luftonte dhe Teodor Bokali. Dimë gjithashtu se gruaja e parë e Mërkur Buas ishte Maria Bokali, bija e Nikollë Bokalit dhe vajzë e Katerina Arianiti (e familjes së Skënderbeut), martesë kjo e vitit 1524, kur Mërkur Bua ishte dyzetvjeçar dhe një kalorës me famë tashmë. Për arkondët Bokali të Greqisë, shkruan dhe historiani i njohur, Jacob Philipp Fallmeyer.

Spektakli i madh për Marignano-n

Për organizimin e festës përkujtimore të fitores në betejën e Marignano-s, në pranverën e vitit 1518 Leonardo Da Vinçi punoi bashkë me Bokalin dhe stratiotët e tij, të cilët do të ishin pjesëmarrës në këto ndeshje kalorësiake. Vetë Leonardo nuk na ka lënë shënime rreth këtij spektakli, por ambasadorë apo pjesëmarrës të tjerë na kanë lënë disa përshkrime që tregojnë përmasat e këtij spektakli të organizuar me gjenialitet nga ana e Leonardos, siç e kishte zakon ai të organizonte shumë festa për mbretin duke përdorur fishekzjarrë, balona, e elemente të tjera inxhinierike. Në fakt, ndeshjet kalorësiake kishin filluar që më 1 mars të vitit 1518. Sipas ditarit të historianit të shquar venecian, Marino Sanuto, i cili ka shkruar shumë për stratiotët shqiptarë, ne njihemi sot dhe me disa letra që ai ka dërguar nga Amboise që më 1 mars 1518, ku përshkruan zonën afër kështjellës mbretërore dhe se aty përballë kishte një lloj podiumi ku rrinte mbretëresha dhe ambasadorët (“ku u gjenda dhe unë në vendin e ambasadorit të Ndritur»), shkruan ai. Ndër të tjera ai pohonte: “Sot, në një vend jashtë mureve të qytetit Amboise, në fund kishte një hark triumfi dhe një kolonë ku vareshin armët. Nga ora 18.00 erdhën 12 luftëtarë me kuajt e veshur me satin ngjyrë vjollcë dhe disa radhë veluri në ngjyrë ari, zbukuruar me kordonë si dhe shalle në kokë plot ngjyra. Ishin Monsinjor Sainte-Mesme, Brion, Montmorency, si dhe Bokali e Lorges, këta të dy që plagosën fisnikun që vrau Monsinjor De Sisse, siç dhe ju kam shkruar. Luftëtarët u shoqëruan drejt vendit të ndeshjes me trumbeta dhe nderime mbretërore. Aty rregulluan dhe kuajt dhe pas pak erdhi Mbreti tepër kristian i shoqëruar nga 30 fisnikë të tjerë, të gjithë të veshur, si dhe kuajt me cohë të zezë dhe pendë satini të bardha thjesht për dekor, sepse s’kishin ndonjë vlerë. Por ato bënin shumë efekt. Mbreti e mbante shtizën e skrimit me dorë të zhveshur, ndërsa të tjerët mbanin heshta. Ata u vendosën rreth fushës së mejdanit. Mbreti ishte i shoqëruar nga duka i Urbinit, Zoti Francesco de Gonzague, biri i markezit të Mantovës, biri i konteshës Cajazzo apo konti napolitan, Campobasso. Dhe të gjithë filluan të ndesheshin. Kishte goditje interesante ku heshtat u thyen në mijëra copa, edhe pse ishin të holla si ato të stratiotëve, me një kurorë në majë. Papritmas në mes të ndeshjes, dikush që quhej Monte Afilan vraponte drejt dikujt dhe tjetri e uli aq shumë heshtën saqë ajo preku kokën e kalit dhe i goditi syrin. Kali menjëherë ra pa jetë. Monte Afilan e gjeti veten poshtë kalit dhe shumë njerëz nxituan drejt tij për ta nxjerrë që andej… Ndeshja vazhdoi 22 orë dhe nuk pati ndonjë gjë veç heshtës së mbretit që goditi ballin e kundërshtarit që po rendte përballë tij e që ngjan se ai ra i vdekur…”

Siç del nga kjo letër, Bokali është një personazh i dorës së parë, edhe pse nuk ka një titull si princ, kont, dukë, markez  etj. Më 5 mars, po nga Amboise, ai vazhdon të shkruajë për ndeshjet që ishin zhvilluar një ditë më parë, por ku mbreti nuk doli në arenë për t’u ndeshur, por vetëm fisnikët, në radhë të parë Charles de Bourbon, ai që kishte drejtuar betejën e Marignano-s, si dhe princi La Roche, Vendome, duka d’Albanie, duka i Lorraine-s, princi Francesco Gonzaga etj. Mbreti qëndronte krah mbretëreshës Claude de France, duke admiruar ndeshjet. Më 4 mars, në ndeshje, siç informon ai, futet dhe princi Oranges, por edhe mbreti, që siç thekson ai, theu plot heshta trimërisht. Ai shkruan gjithashtu për luftëtarë me mbishkrime sipër tyre «laudatus sum in his quae dicta sunt mihi», që u thurin lavdi këtyre trimave.

Më 5 mars, mbreti François I nuk ka dalë në ndeshje, ndërkohë që në fushë është shfaqur mbreti i Navarre-s, duka i Lorraine-s apo duka i Urbin-it, etj. Më 14 mars, shkruhet një tjetër letër, ku ndër të tjera pohohet: “Pardje u shkruaja se do të organizohej pushtimi i një “kështjelle” të bërë apostafat, e pajisur me dy torra të mëdha anash dhe dy porta në qendër, ku djathtas ka një portë dalje ndihmëse. Sulmi nuk u bë, por ndërkohë trupat afroheshin. Në fillim përparuan duke rendur disa stratiotë të veshur me coha të kuqe e me të bardhë e të zezë si dhe me kapele të vogla (stratiote). Dolën nga kështjella dhe 25 të tjerë nga çdo bastion, të veshur me petka flakë të kuqe dhe me të bardha. Monsinjor Bokali ishte prijësi i atyre që ishin brenda, i cili ishte veshur me një petk me mëngë të gjera prej mëndafshi të trashë të qëndisur në fije ari dhe mbante çomagën në dorë. Ndërsa prijësi i atyre që ishin jashtë ishte monsinjor Sainte-Colombe. Për disa kohë u përleshën duke shtyrë herë njërin e herë tjetrin. Pastaj ata që ishin brenda dolën të gjithë jashtë duke bërë që kundërshtarët t’ia mbathnin e po kështu dhe ata të këmbësorisë. Por erdhi dhe një grup këmbësorësh të kështjellës për t’u ndeshur me ata me heshta. Monsinjor Lorges ishte prijësi i këmbësorëve dhe ai u përlesh me ata që ishin jashtë, duke bërë gjoja se i kapte robër, ku disa prej tyre gjoja bënin sikur vriteshin apo të tjerë ia dhanë me të katra. Jashtë në fushë kishte 37 këmbësorë nga të cilët zviceranë që kishin si prijës Fleuranges, birin e Robert de la Marck. Kishte gjithashtu 200 luftëtarë me armë që i printe vetë Madhëria e tij, Mbreti, me uniformë me pupla, ndërsa të tjerët me rrobat që kishin gjatë ndeshjeve. Disa këmbësorë u përleshën me ata që dolën nga kështjella, me heshta në duar. Më pas ndeshja u bë te muret e “kështjellës”. Të tjerë, me kuaj e shpata kundër mbretit. Pastaj artileria u afrua dhe ata qëlluan mbi “kështjellë”, muret e së cilës ranë. Të tjerë e goditën kështjellën nga anët edhe pse jo me plumba. Disa topa qëllonin fort. Ndërsa ata nga brenda qëllonin me mosketa e pushkë. Në ajër fluturonin balonat-gjyle që kishe qejf t’i shikoje. Stratiotët vazhduan të përlesheshin, të binin robër njëri pas tjetrit, aty ku heshtat thyheshin nga goditjet përreth. Artileria u afrua edhe më shumë për nga kështjella duke e qëlluar atë. Ata brenda mbroheshin mirë. Kalorësit e kalorësisë së lehtë dilnin nga prapa kështjellës dhe suleshin mbi rrethuesit duke u përleshur me këmbësorët, e po kështu dhe me kalorësit e tjerë, duke bërë që t’ia mbathnin. Pastaj ata u kthyen përsëri në kështjellë. Më vonë iu sulën artilerisë që ishte vendosur në ije të një kodrine, duke e shtyrë atë tutje. Më së fundi erdhi mbrëmja. Ndeshjet vazhduan deri më 15 mars… »

Sanudo dërgon dhe një letër tjetër nga Ambroise, më 17 mars 1518, ku ai shkruante: “… Në ditën e parë të këtij muaji filluan ndeshjet kalorësiake që vazhduan gjashtë ditë përfshi dhe luftën me shpata mbi kuaj, gjatë të cilave mbreti kishte mbledhur 12 fisnikë të afërt të tij dhe 24 fisnikë të tjerë për t’i zëvendësuar. Midis të dymbëdhjetëve ishin Shën Paul, Leschun, Amirail, Megeres, Montmorency, Brion, Bokali (Bochal), Brogige, seneshali Armagnac, Lorges, Saint-Mesme dhe sir Perot, të gjithë të veshur me satin të zi dhe zbukuruar me pupla e me shirita, shumë kurajozë, si dhe njëzetekatër të tjerët, të veshur bukur e me një rrobe të zezë. Ata u ndeshën me të gjithë ata që mbërritën pastaj. Mbreti ynë hyri i pari me të 24 fisnikët, u përlesh me ata të dymbëdhjetët në të njëjtën ndeshje, të gjithë ashtu plot hirësi. Kështu bënë edhe princat e kapitenët e tjerë, njëri i veshur në velur, tjetri në akllaz apo në rrobë damaskine, që të gjithë të veshur bukur. Çdo grup kishte ngjyrat e veta dhe në çastin e betejës me skrim, mbreti me të 12 trimat e tij u zhveshën dhe veshën rrobat me satin dhe gëzof të larmë, çka ishte gjë e bukur t’i shikoje si në ndeshjen e tyre me kalë ashtu dhe në atë me shpata. Dikush ra përtokë dhe si zakonisht bënin gjoja, kush mirë e kush keq. Por njëri që u ndesh me kalë me heshtë ra dhe vdiq në vend. Duka i Urbin-it, që kur po kalonte nuk e pa dikë në tokë duke nxituar me heshtën e tij e shkeli dhe ra sipër tij, si ai edhe kali i tij, por asnjëri nga ata nuk u vra. Duka luftonte bukur si me kalë ashtu dhe me shpatë dhe po kështu bënë edhe disa italianë. Zoti Frederico i Mantovës ishte jo me fat në këtë ndeshje. Një ditë ai rrezikoi të vritej nga shkelmimet e kalit të ndezur të një korrieri, por ai u hodh bashkë me një nga kuajt e tij të bukur. Kali u hodh aq lart sa theu shalën me rripat dhe u shemb, por në sajë të ndihmës së madhe që iu dha ai nuk ra në tokë. Pastaj kalorësin e zunë ethet, por tani është mirë…

Më 14 të këtij muaji erdhën dhe 150 ushtarë të armatosur dhe veshur mirë, si dhe 500 këmbësorë të armatosur dhe 30 kalorës të tjerë të kalorësisë së lehtë që të gjithë të veshur shqiptarçe. Po kështu u shfaqën dhe 32 topa e mortaja. Mbreti me mirësi dha gjithë urdhrat e nevojshëm dhe bëri atë çka duhej më mirë për të rrethuar kështjellën dhe për të shembur muret e saj. Pastaj mbetej veçse urdhri i sulmit. Diku tjetër, mbreti u dërgoi disa ndihma atyre të kështjellës, hyri fshehurazi në të me rreth 50 fisnikë të armatosur e këmbësorë të ndarë në zviceranë dhe shigjetarë. Pastaj Monsignor Laason me shumë fisnikë e këmbësorë, të armatosur mirë që të gjithë, nisën sulmin. Mbreti doli dhe pati një ndeshje të bukur me armë, duke luftuar në këmbë me këmbësorët e tij, ndërsa kuajt kundër kuajve, por midis këmbësorëve dhe kuajve kishte një barrierë, çka u bë diçka aq bukur, sa francezët thanë se kurrë nuk e kishin parë një pamje të tillë. Dhe kur u zhvillua lufta, u qëllua me të gjitha topat e artilerisë, rreth 200 të shtëna, pa numëruar të shtënat me pushkë, duke shtuar këtu edhe trumbetat, çka ishte një atmosferë e mrekullueshme e plot hire. Besoj se deri më sot nuk ka ndodhur të arrihet diçka kaq triumfale në Francë. Por pastaj mbreti nuk i la të sulmonin kështjellën, duke dyshuar se dikush nga ata mund të vritej vërtet, çka sigurisht do të kishte ndodhur. Thonë se sot mbreti do të shkojë në Tours dhe pastaj në Bretagne… »

Në arkivat italiane janë letrat e përfaqësuesve të ndryshëm italianë, siç janë dhe ato të ambasadorit të Mantovës Stazio Gadio, i cili i shkruan dukës së tij në Mantova për zhvillimet festive të datave 14 dhe 15 maj të vitit 1518. Ja çfarë shkruan ndër të tjera ai:

“… Imagjinoni një shesh të madh dhe një “fortesë” e lartë sa një njeri mbi kalë, me krena dhe mure të veshura me coha me ngjyra që të duken si bedena kështjelle. Midis dy torrave ishte një lloj sheshi në lartësinë e një njeriu, e mbuluar me dërrasa. Përpara ishte një hendek i gjerë pesë krahë larg tarracës. Mbi hendek ngrihej thikë një murajë me torra njëra pas tjetrës bërë me një cohë të ngjyer me bojë dhe të kapura me trarë, por që mund ta shkatërroje lehtësisht. Edhe torrat ishin të mbuluara me cohë të ngjyer dhe kishin flamuj që valëviteshin në ajër, të zeza në mes, të verdha dhe të bardha. Mbi krenat dhe daljet mbrojtëse ishin vendosur shumë pushkatarë. Mbi tarracë kishte topçinj me topa druri të rrethuar me hekur të cilët qëllonin me barut dhe nxirrnin flakë duke bërë zhurmë të madhe. Balona të fryra që binin nga lart mbi shesh bënin që të shembeshin muret mbrojtëse pa dëmtuar njeri, çka krijonte një kënaqësi të veçantë. Ky spektakël i ri ishte krijuar me një talent shumë të madh. Në shesh kishte gjithashtu topa, por që hidhnin lecka e letra që të mos plagosnin njeri. Në çdo anë të sheshit, pranë “kështjellës”, mbi mure ku gjendeshin 25 pushkatarë për çdo ndarje për mbrojtjen e “kështjellës” ishin 12 luftëtarë të armatosur e të veshur me takëmet e kalit, me kuajt dhe heshtat, duke pasur armë veluri të verdhë dhe të mbështetur nga 30 kalorës të kalorësisë së lehtë, të veshur me të bardha si stradiotë, që kishin si prijës një të quajtur Bokali, shqytar i mbretit, me një kaskë pëlhure të praruar, si dhe 100 këmbësorë të armatosur mirë me heshta dhe eskopeta (lloj pushke të kavalerisë franceze), nën urdhrat e kapitenit Lorges, që mbante flamurin bardhezi. Nga ana tjetër e sheshit, gjendej mbreti i madhërishëm me armët e tij të luftës, i veshur mrekullisht, i rrethuar nga oficerët e tij që kalëronin me heshtat mbi kofshë. Në krahun e majtë gjendeshin zviceranët dhe shigjetarët e gardës me halebarda (sëpata) dhe heshta si dhe me disa eskopeta…” (Archivio Gonzaga, Esteri (Francia), XV, 3,634, tekst i cituar nga Edmondo Solmi në “Documenti inediti sulla dimora di Leonardo da Vinci in Francia nel 1957 et 1518, in Scriti Vinciani, Le fonti dei Manoscritto di Leonardo da Vinci e altri studi, La nuova Italia, editrice, Firenze, 1976, p.621-623.)…

Festat e përkujtimit të betejës së Marignano-s ishin të fundit për Leonardo-n, pasi një vit më vonë ai do të vdiste atje në Clos Luce dhe mbreti që nxitonte nga Saint-Germain-en-Lay ta shikonte në çastet e fundit e gjeti të vdekur në shtrat. Atëherë ai e mori trupin e tij në krahë me një dhembshuri të madhe… Vallë a ishte dhe Bokali aty?…