22 shtatori-Dita e Pavarësisë së Bullgarisë

Gjatë vitit 1908 Bullgaria Shpalli Pavarësinë e saj nga Parandoria Osmane, nën pushtetin e të cilës ishte në vazhdim të pesë shekujve. 

Më 22 shtator, 1908, me një manifest princi (=knjazi) bullgar Ferdinanti i parë shpalli pavarësinë e Bullgarisë në kryeqytetin e vjetër bullgar Velliko Tërnovo. Vendi nuk ishte i zgjedhur rastësisht-në fakt ky është një akt simbolik i vazhdimit të Mbretërisë së Dytë Bullgare. Me këtë akt u hodhën poshtë praktikisht lidhjet e fundit vasale me Perandorinë Osmane. Principata e Bullgarisë u bë një shtet i pavarur me në krye Fedinantin, i cili u shpall car (=mbret). Porta e Lartë (Turqia, qeveria turke), kurse pas kësaj edhe Fuqitë e Mëdha, e njohën zyrtarisht pavarësinë e Bullgarisë. Kushtet e shpalljes së pavarësisë të shtetit të ri bullgar në fillim të shekullit të XX-të ishin shumë të favorshme-revolucioni i xhonturqëve në Perandorinë Osmane përfundoi me sukses për reformistët. Austro-Hungaria, një prej fuqive të mëdha, e cila imponoi kontratën e Berlinit, e shkeli dhe shpalli aneksin e Bosnjes e Hercegovinës me 20 shtator. Dy ditë më vonë në kishën “40 Martirët e Shenjtë” princi Ferdinant lexoi Manifestin e shpalljes së pavarësisë dhe u shërbye një liturgji për mirëqënien e shtetit bullgar. Situata delikate pas shkeljes së Traktatit të Berlinit (nga ana e Sofjes dhe Vjenës) u zgjidh në mënyrë të suksesshme. Meqënëse fuqitë e mëdha nuk ishin gati për një luftë të madhe, përpjekjet u përqëndruan tek njohja diplomatike e pavarësisë bullgare. Shpallja e pavarësisë nuk është vetëm një suksese i madh për diplomacinë bullgare. Pas saj principata bullgare u shpall mbretëri, kurse udhëheqësi i saj mori titullin car (=mbret).

22 shtatori u shpall festë zyrtare në vitin 2008. Shumë kohë rëndësia e kësaj ngjarjeje të historisë së re nuk vlerësohej, megjithëse në këtë datë, në vitin 1908, Bullgaria-një prej shteteve më të vjetra në Europë, përsëri u duk në hartën botërore pas zgjedhës pesëshekullore turke.

“Ka shumë gjëra, me të cilat Perandoria Osmane praktikisht e ka vështirësuar zhvillimin e Bullgarisë. Le të përmendim, për shembull, vijën hekurudhore Stambolli-Edreneja-Plovdivi-Sofja-Caribrodi. Shteti bullgar praktikisht nuk kishte aspak të drejta mbi të, sikur të ishte jashtë territorit të tij. Nuk kishte të drejtën e emërimit të personelit diplomatik të rangut më të lartë madje në tri vendet fqinje: Serbi, Rumani dhe Perandoria Osmane, pa miratimin e Portës së Lartë (qeveria osmane). Në shikim të parë këto janë kufizime të vogla, por çdo një prej tyre përbente një pengesë praktike para Bullgarisë. Për shembull shumë kohë ka pasur debate në cilën gjuhë të jetë korrespondenca diplomatike midis dy shteteve, nëse shteti bullgar ka të drejtën e valutës së vet, nëse bullgarët mund të kenë pasaporta të veta. Në qoftë se udhëtonin, bullgarët çdo herë duhej ta vizitonin së pari Stambollin, që të marrin pasaportë nga Zyra e Pasaportave atje.”

Kështu qe është e kuptueshme se pse qeveritë e para bullgare pas Çlirimit (3 mars 1878), që nga ajo e parë e Todor Brumovit në vitin 1879, filluan gradualisht të hidhnin poshtë këtë vasalitet dhe të zgjeronin sovranitetin e shtetit. Në vazhdim të 30 viteve partitë, të cilat e merrnin pushtetin, e ndiqnin këtë politikë.

Cilat janë shkaqet në plan ndërkombëtar dhe të brendshëm për aksionin “Pavarësi” pikërisht në vitin 1908?

“Së pari, gjatë korrikut të vitit 1908 shpërtheu i ashtuquajturi “revolucion i xhonturqve” në Perandorinë Osmane, kur u përhap dëshira, kryesisht në rrethet ushtarake, për një udhëheqje konstitucionale, parlamentare të perandorisë-shënon doc. Kolev nga Universiteti i Sofjes “Shën Klimend Ohridski”. – Ata e rrëzuan sulltanin Abdul-Hamid II dhe shpallën rimëkëmbjen e Kushtetutës në vitin 1876. Kuptohet kjo ishte një krizë shumë e madhe për këtë perandori kaq konservatore. Ndërkaq, rreth vitit 1908 skadoi afati 30 vjeçar i Traktatit të Berlinit të Fuqive të Mëdha, me të cilin Austro-Hungaria e kishte okupuar Bosnjën e Hercegovinën. Ajo, kuptohet, nuk donte për t’u tërhequr nga atje, por ta bashkonte provincën e pasur boshnjake. Për këtë shkak midis Austro-Hungarisë dhe Bullgarisë kishte unitet në synimet e tyre për shkeljen e Traktatit të Berlinit.”

Në verën e 1908-ës në Vjenë dhe Budapest u zhvilluan bisedime sekrete mes princit bullgar Ferdinand Sakskoburggotski dhe perandorit austro-hungarez Franc-Josif. Disa herë kryeministri bullgar Aleksandër Malinov, duke udhëtuar nëpër Evropë, kalonte përmes Vjenës dhe Budapestit, merrte pjesë në bisedime të ndryshme, jepte pëlqimin e vet për ndryshimin e statukuos. Dy ngjarje e provokuan shpalljen e pavarësisë. Njëra prej tyre është fillimi i grevës së madhe të transportit në Hekurudhat Lindore më 5 shtator 1908, kur u paralizuan komunikacionet në tërë Bullgarinë Jugore. Kështu në Principatën e Bullgarisë edhe një herë u bindën se sa shumë e pengonte vendin varësia  nga Perandoria Osmane. Ngjarja e dytë është një fjalim i Vezirit të Madh të porsaemëruar nga xhonturqit, i cili bëri të ditur se do të shtrëngohet regjimi rreth “vilajeteve autonome”, ndër të cilat ishte edhe Bullgaria. Agjenti diplomatik bullgar Ivan Stefanov Geshov nuk u ftua në festën zyrtare në Stamboll. Si shenjë proteste ai ishte thirrur në Sofje për shkak të mosrespektimit të të drejtave shtetërore të Principatës. Ideja për shpalljen e pavarësisë bullgare u dha nga ambasadori francez në Stamboll-ai i bëri aluzion qeverisë bullgare se vendi mund të përfitojë nga kriza e krijuar. Për shpalljen e pavarësisë u zgjodh kryeqyteti i vjetër bullgar Veliko Tërnovo-si shenjë respekti ndaj shtetit mesjetar bullgar. Manifesti, me të cilin u shpall pavarësia, u lexua në kishën e vjetër “40 Martirët e Shenjtë”, pas kësaj-edhe në kështjellën historike Carevec. Princi Ferdinand mori titullin “Mbret i bullgarëve”.

“Bullgaria u barazua me shtetet e tjera evropiane, u rrit statusi i përfaqësive diplomatike bullgare-vuri në dukje Veleri Kolev. – Shteti bullgar tashmë kishte të drejtën për ta zhvilluar vetë politikën e tij të jashtme. Ai e kishte zhvilluar edhe deri atëherë, por tashmë nuk i kishte pengesat artificiale nga ana e Perandorisë Osmane. Duke u bërë një shtet i pavarur, Bullgaria kishte të drejtën e lidhjes së kontratave tregtare, pa u këshilluar me Portën e Lartë. Ai mund të caktonte vetë taksat doganore, statusin e zyrave kufitare dhe të pasaportave. Mirëpo, nga ana tjetër, nuk duhet të harrojmë se shpallja e pavarësisë është lidhur edhe me disa fakte jo shumë pozitive. Duke dalë jashtë kufijve të Perandorisë Osmane, çdo një iniciativë bullgare për përmirësimin e gjendjes së popullsisë bullgare, e cila mbeti në Maqedoni (rreth 1 milion e 300 mijë veta), si dhe në Trakinë Perëndimore dhe në Trakinë e Edrenesë (rreth 300-350 mijë veta), tashmë konsiderohej si njëfarë ndërhyrjeje në punët e një shteti tjetër fqinj. Deri atëherë qeveritë bullgare kishin të drejtën e iniciativave të tilla-të marrin pjesë në mbrojtjen e të drejtave të bullgarëve atje.”

Nuk është e rastit se duke pasur parasysh politikën e rreptë të Perandorisë Osmane ndaj popullsisë bullgare në këtë moment, si dhe ndaj të krishterëve të tjerë atje, shteti bullgar dhe aleatët e tij Serbia, Greqia dhe Mali i Zi u orientuan te mënyrat ushtarake për zgjidhjen e çështjeve të tyre kombëtare. Kështu, katër vjet më vonë, filloi Lufta e Parë Ballkanike.

Selim Hoxhaj

Konsull Nderi i Republikës së Bullgarisë në Shqipëri

Ludmill Stankov

Ish-këshilltar i Ambasadës së Republikës së Bullgarisë në Shqipëri