Sado u përpoqa t’a harroj

Ndërrimi i qiejve, në fund të erës enveriane, më gjeti të angazhuar në mësimdhënie studentëve, që në Universitetin e Arteve të Tiranës bënin pjesë në fakultetin e artit teatral.

​Pak a shumë, le të themi, u ktheva përsëri atje ku para një çerek shekulli isha diplomuar vetë.Isha larguar andej si student, dhe pasi, siç i thonë, “kisha ngrënë një thes më kripë” nëpër teatrot e rretheve, nëpër trupat e varieteve, nëpër shfaqjet televizive, po vija tani në cilësinë e pedagogut, e më pas, më ngarkuan edhe detyrën e dekanit të fakultetit.

Ishin përvoja të paprovuara, në kohë të vështira…

Një vend rrethuar tmerrësisht gjatë me tela gjëmbaçë i kishte tani kufijtë me telat e shtrirë përdhe. Masa të panumërta njerëzish të shumëvuajtur thuajse të papenguar hidheshin përtej. Të tjerë u kacavireshin anijeve që i shpinin në Itali dhe ata, ose nguleshin atje, ose çanin tutje, në Europën e pafund. Rendi shoqëror ishte në alarm të paprerë.

Në Universitetin e Arteve mësimit i nevojitej rregulli dhe disiplina, por studentët bënin mungesa të shumta dhe pedagogët, edhe kur nuk anulonin seancat mësimore, ankoheshin për vonesa dhe shrregullime. Kushtet e reja të atmosferës politike i bënin studentët ëndërrimtarë, të papërqëndruar dhe të pasjellshëm.

Për arsye tashmë të njohura lidhur me prejardhjen time shoqërore, deri atëherë të papëlqyer, tani pas dështimit të sistemit komunist, unë konsiderohesha në atë kategori njerëzish, që “u pat ardhur dita” edhepse vetë nuk kisha kurrfarë kontributi të shquar për të merituar cilësimin e njeriut të ditës. Me kolegët rreth meje unë vazhdoja të mos reflektoja asnjë ndryshim në marrëdhënie. Një pjesë nga ata kishin patur një stazh famëkeq në radhët e komunistëve, por pa u ngrënë hakun duhet thënë se ishin profesionistë të zotë dhe të mirënjohur. Kështuqë më shumë dukej sikur ata vetëtrajtoheshin, se sa u qe përmbysur bota

Ministria me plot njerëz të rinj të ardhur aty nga ndryshimi i madh politiko-shoqëror, dukej i sillte përdit mjaft telashe Rektorit të Universitetit. Ai ndjente shpesh nevojën të konsultohej me ne, krerët e fakulteteve. Ishte profesionist i mirë dhe njeri i butë dhe shpesh i duhej veçan mbështetja ime në përballjen me shefat e Ministrisë së Arsimit.

Në një rast, përshembull unë e pata më të kollajtë se ai  kundërshtimin e udhëzimit ministror, që në konkursin e pranimit të studentëve të reflektohej medoemos ndryshimi i klimës politike. Na udhëzonin që kandidatët që nga shtresat e të përndjekurve politikë të filtroheshin jo me atë rigorozitetin e zakonshëm. Pra, si të thuash, ndërsa kandidatit, që të pranohej në fakultetin teatror do t’i duheshin 100 pikë, atyre nga shtresa që thashë, t’u jepej mundësia ta nisnin garën me 40 pikë në xhep, falë persekutimit që ata dhe familjet e tyre kishin patur mbi supe. Kjo mua më dukej një lëshim i shëmtuar i një politike hipokrite, por Rektori nuk mund ta cilësonte dot kështu. Dhe nuk mund ta kundërshtonte si unë, ngaqë, për ironi të fatit, i gjori titullar vinte nga një mjedis fisnor i lidhur fort me luftën për çlirim.

Ishin vërtitur rrethanat së prapi…

Miku im, Rektori, nuk ua thoshte dot eprorëve në ministri, që me këtë lloj zemërgjerësie, këtej e tutje, trupat teatrale do të merrnin nga shkolla jonë ca artistë gjysmakë. Dhe kjo politikë e butë, të vojturve të së kaluarës nuk do t’iu siguronte dot më tej një rrugë të sheshuar e pa pengesa në teatrot. ku do të punësoheshin. Se paturpësia nuk do të arrinte deri aty sa shteti tua linte në dorë Shoqatave të Persekutuarve edhe autoritetin që të ndanin ato rolet e Shekspirit!

Të tilla raste kishte plot dhe mua, që më takonte shpesh ta pija kafen në zyrën e rektorit, iakuptoja hallet atij.

Gjatë këtyre orëve në Rektorat, kujtoj ca asistentë që i duhej t’i bënin kërkesat në praninë time. Më përshëndesnin dhe mua që ndodhesha aty dhe me mirësjellje kërkonin lejën time t’i shtronin problemin titullarit: “Zoti Rektor, instrumentat frymore, fagotët, trombonët dhe klarinetat, që nadhuroi konservatori i Pragës, kanë mbërritur në Durrës dhe duhet një ndërhyrje….” Ose: “Ju lutemi zoti Rektor urdhëroni që tok me instrumentat, furnizuesit tanë të marin edhe dispensat me pentagrame….”

Muaj më vonë, unë pata angazhimin diplomatik. U dërgova më parë në Bonn të Gjermanisë Federale dhe pastaj në Nju Jork. Dhe u ndava nga studentët, nga kolegët, nga praktika dhe, madje, edhe nga letërsia e skenës. Unë bile nuk mundja të isha dot i pranishëm në teatrot e vendit, as edhe në disa premiera, me vepra skenike të dala nga pena ime….

Rastisi që të kthehesha në mjediset e këtij Universiteti, pas plot nëntë vjetësh.

Ndryshimet e erës së re binin dukshëm në sy.

Rektor nuk ishte më ai që lashë. Një nga kolegët e mi të fakultetit të teatrit ishte vënë në vend të tij. Shumë pedagogë ishin larguar dhe zëvëndësuar me të rinj. Më dukej sikur studentët e bënin jetën universitare me kohë më të gjatë jashtë auditorëve. Në bibliotekën e njohur nuk shihje më atë gjallërinë e dikurshme dhe në lulishten në krah të djathtë të Universitetit, atë përballë kodrave që rrethonin liqenin, u ishin lëshuar lejët tre pronarëve të ndryshëm. Ata i paguanin Rektoratit qeranë dhe patën çelur sejcili nga një kafe-bar që gumëzhinin nga studentët. Vetë Rektorati administronte një sallë me dy kate të nëndheshëm restoranti, ku gatuhej e shërbehej me cilësi, në atë që dikur quhej në anglisht House of Arts.

Shpejt m’u krijua bindja se që të kërkoje ndonjë student më mirë të jepje emrin e kafe-barit se atë të fakultetit.

Veshjet e djemve që frekuentonin këta lokale reflektonin ndryshimin kohor. Pas kaqë daljesh e kthimesh nga jashtë shtetit veshjet e djemve ishin jo më aq uniforme, kurse për studentkat mund të flisje më shumë për zhveshje se sa për veshje. Pothuajse të gjitha ato pinin cigare të shtrenjta dhe kërkonin burrërisht, alkol të markave perëndimore.

Një vajzë të tillë gjeta në shoqërinë e miqve që më thanë se ndodheshin në njërin prej lokaleve.Nard Bombaj pat ardhur përkohësisht nga Kanadaja, ku punonte e jetonte tok me të shoqen, Aldën. Isha takuar me ta një vit më parë në Nju Jork në mes të Manhattanit, ku po promovonim librin tim esseistik  “SSallaku, ose si qeshnim ne nën diktaturë”. Dhe atë ditë ata më patën ardhur në promovim enkas nga Toronto e Kanadasë.

Alda binte në sy që ishte shtatzënë me fëmijën e tyre të parë dhe unë i urova megjithë zemër për këtë zhvillim që po merrte jeta e tyre e bukur familjare.

Vajza, që përmenda më lart, nuk kishte të bënte me çiftin e miqve të mi. Ata thjesht i patën parë të gjitha tavolinat të zëna dhe ajo vajzë e mirë, e vetmuar aty, u kishte bërë vend në tavolinën e saj.

Ishte një vajzë e pashme me syza dielli, që i kish hije dhe cigarja dhe gota e përgjysmuar e fërnetit. Kish veshur një fund të gjatë, por bluza, në të kundërt, ishte tepër e shkurtër dhe në mes të barkut i shquhej kërthiza që konkuronte me tërë kërthizat e fakulteteve që vija re përqark. I dhashë edhe vajzës dorën dhe u ula pranë Aldës, nënës së ardhshme.

Me miqtë e mi shkëmbyem biseda me temat e zakonshme të ardhjeve dhe kthimeve në kontinentin amerikan, ku tashmë qemë vendosur; folëm për miq që kishim takuar ato ditë dhe komentuam topografinë e mjediseve të Universitetit, që shpaloseshin përpara syve tanë.

Vajza na dëgjonte me vëmendje pa ndërhyrë, siç ia deshte edukata. I pinte cigaret njërën pas tjetrës dhe po vononte ta boshatiste gotën e pijes italiane.

Ajo m’i pat ngulur sytë dhe më dëgjonte me vëmendje sa herë flisja. Në një heshtje të shkurtër ajo vendosi të më drejtonte pyetjen që dukej se kish kohë që i qe pjekur:

“Më falni” tha, “si e kishit emrin ju? Nuk e dëgjova mirë kur më dhatë dorën.”

​Ia përsërita. Njohjen me çiftin e ardhur nga Kanadaja ajo e pat bërë më parë dhe Leonardi më vonë më tregonte se ai dhe e shoqja kishin pritur që, gjithsesi, vajza duhej ta dinte emrin tim. Se ajo u pat thënë se ndiqte fakulteti e teatrit. Dhe Nardi qe befasuar, që emrin tim ajo po e dëgjonte për herë të parë. Miku im u habit edhe më shumë kur vajza vazhdoi të pyeste më tej, për të më njohur më mirë.

“Mund t’ju pyes me çfarë merreni?”

Alda dhe Nardi pas pyetjes u kthyen të dy nga unë dhe më shikonin në gojë, duke pritur që andej përgjigjen që do të nxirrja.

Mua më kërceu menjëherë delli i daljes nga rreshti.

“Po ja, me ndërtime merremi,” i thashë duke përdorur vetën e parë të shumësit si monarkët e vendeve arabe.

Çiftit Bombaj nuk po u ndahej gazi nga buzët.

“Duhet të jeni mirë nga gjendja ekonomike,” hamendësoi vajza e bukur me kërthizën në mes të barkut  “Thuhet që me ndërtime, sot bëhen lekët me thasë.”.

“Me thasë jo, por nuk qahemi” ia tërhoqa pak frerët e fantazisë çupës. “Po ju këtu, në këtë Universitet?”

“Po,” tha ajo, “jam në fakultetin e teatrit, në vitin e fundit.”

Me këtë saktësim unë e shpjegova më mirë habinë që kishin patur ata, kur vajzës studente emri im nuk i thoshte asgjë, as si regjisor dhe as si dramaturg. Si dekan i dikurshëm i fakultetit që po ndiqte ajo, jo e jo!

Krejt në të kundërtën, unë fillova të ndjeja një farë kënaqësie me atë efektin zero që prodhonte emri im në këto ambiente familjare, ku ne dikur studjonim historinë e dramaturgjisë botërore dhe kombëtare, ku kishim parë disa herë në skena dhe ekrane veprat aktoriale dhe regjisoriale të artstëve të hershëm, apo të pedagogëve që na mësonin. Për më tepër në atë skenën tridhjetë metra më tej, ndër vite, studentët kishin marrë diplomat në inskenimin e dy komedive të mia dhe televizioni jepte në mënyrë të shpeshtë drama, komedi dhe komedijza, që nisnin me emrin tim. Shumica e pedagogëve dekani dhe rektori ishin miq nga ata që patëm punuar sëbashku, para se unë të largohesha.

“Teatro?!” luajta të habiturin unë. “Pse kemi ne këtu në Shqipëri universitet për teatro?”

“Fakultet”, më korigjoi vajza. “I thonë fa-kul-tet!”

“E pastaj kur e mbaroni këtë… fa-kul-te-tin…?”

“Lozim nëpër skena. Marrim pjesë nëpër filma…”  

Mua tani më kishte rrëmbyer teatri i vërtetë spontan. Kjo u jepte gaz Nardit dhe Aldës, por që të qeshnin hapur, ata frigoheshin se do të naprishnin magjinë. Thjesht po kënaqeshin me rolin tim, të rënë pa pritur e pa kujtuar nga qielli.

“Nuk e kam ditur, moj vajzë… Që paskemi shkolla për

këtë punë! Sa qejf kam pasur të lozja teatër, dikur, kur isha fëmijë!”

​“E përse nuk e ndoqët këtë rrugë?” më qortoi me ëmbëlsi dhe mirësjellje studentja.

​“Po ja, nuk e dija… Pastaj nuk janë pa faj dhe prindërit. Më futën si fillim në një teknikum ndërtimi….”

​“As fakultetin e ndërtimit nuk e ndoqët?!”

​“Joooo, moj çupë! Çfarë fakulteti!”

​“Dhe as që në vendin tonë kemi fakultet ndërtimi, as edhe këtë nuk e dinit?!”

​“Atë e dija,” nuk i shtyva më tej padituritë e mia. “Për këtë të teatrit nuk kam patur asnjë thërrime dijeni!”

​Ja këto ishin ndryshimet që gjeta në këtë institucion të lartë arsimor, ku mësoheshin artet…

Në asnjërën nga kafenetë ishte e natyshme të mos gjendeshin librat e mia. Por duhet të kishin kaluar vite pa u hapur në bibliotekë edhe përkthimet e mia studentore, të përdorura dikur nga të gjithë studentët, në skenëzat e fakultetit, copëza nga komeditë e Pirandelos, të Gogolit, fragmentet e Çehovit, Holbergut…

Nuk më njihnin… Do të ishte katastrofike pastaj, që këta të rinj, të mos njihnin Jakovën, Levonjën, Pulahën, Krajën, Buxhelin… Deri këtu të kishte arritur tatëpjeta?! Duhet të të zinte frika t’u drejtoje studentëve aktualë të vitit të fundit, sikurse ishte kjo vajzë, ndonjë pyetje për Shekspirin, Molierin, Ibsenin… Ruajna, Zot!

E pra, çuditërisht nuk isha as i dëshpëruar dhe as i revoltuar sa duhej. Një neveri e fshehur ndaj kolegëve që lashë në dekanat, befas që nga brendamë dilte në sipërfaqe në formën e një kënaqësie. Ishte një kënaqësi allasoj, një kënaqësi mendjelehtësh, ndoshta më e madhe se sa ajo po të më thoshin se më njihte i tërë universi!

Nuk m’u nda ajo kënaqësia idiote edhe të nesërmen, kur vajta përsëri të provoja të takoja Rektorin. U enda më pare nëpër të tria kafenetë me shpresën se do gjeja akoma studentë që nuk më njihnin. Ishte një lloj peshkimi që ma ndillte befas, siç thashë, ai zhgënjimi, ai degjenerimi mësimor që ishte lejuar aty.

Rastisa në një vajzë tjetër. Studente për teatrin dhe ajo. Edhe ajo në vitin e fundit…

Do të kisha dashur të mos isha i njohur edhe për të, por ajo për inatin tim prej adoleshenti, nuk ma dha rastin të provoja edhe ca atë kënaqësinë e një dite më parë.

“Kulla?… Pa prit!” Dhe nisi të mendohej.

“Hë, moj bijë, kujtohu!”

“Ju shkruani komedi… Më duket jeni komediograf!” përfundoi me triumf ajo.

“Jam. Për fat të keq,” i dhashë të drejtë unë.

“E gjeta?”

“E gjete!”

“Prit ta gjej dhe se cilën komedi keni shkruar.”

“Do të më bëhej qejfi po ta ma thonit,” e nxita.

Ajo këtë radhë e lodhi kujtesën shumë më tepër. Përplasi me inat grushtin e njërës doçkë, me pëllëmbën e doçkës tjetër dhe më zbrazi triumfin e dytë:

“Karnavalet e Korçës!” ulëriti.

“Pikërisht!” ia shpërbleva mundimin duke uluritur edhe unë më shumë se ajo.

“E keni të mrekullueshme atë komedi,!” shprehu ajo vlerësimin e saj.

“Më e mira që kam shkruar deri më sot,” pranova unë dhe Spiro Çomorës të ndjerë, do t’i kisha dhënë nga vitet e mi, vetëm që ta kisha të pranishëm në atë ditë të hidhur në Universitetin e Arteve.

Por nuk e kisha aty as mjeshtrin e paarritshëm, Çomorën, dhe as dy Bombajt.

U ndava nga vajza dhe nisa të kërkoja Rektorin. Kisha dështuar disi. Ia pranova vetes poshtërsinë që përmbante dëshira ime e fshehtë, që ta cilësoja përfundimisht të nxirrosur punën mësimore mes këtyre kafeneve, auditoreve dhe vanitetit të atyre që i popullonin.

Nuk e zgjata më tej peshkimin tim lidhur me mosnjohjen time dhe nisa të kërkoja mikun tim, Rektorin, që të më ndihmonte të realizoja në skenën e madhe të Universitetit komedinë time më të re me studentë nga fakultetit i teatrit. Ishte një vepër përrallore që më vonë do ta titulloja “Kërcuri” dhe që unë, për të nderuar rikthimin në teatër, pas përfundimit të karrierës së shkurtër diplomatike, e pata shkruar me ëndje, mbështetur mbi një legjendë të bukur myzeqare.

Rektorin e gjeta në nënkatet e godinës së bukur të Universitetit. Më drejtuan tek shkallët që të zbrisnin poshtë në House of Arts. I zbrita ato dhe në vend të një bodrumi, gjeta në një sallë të gjysmëndriçuar, që megjithatë të jepte mbresën e një salle të mbarështruar restoranti, ku mbretëronte bardhësia e mbulesave dhe xixëllimi i serviseve përmbi tavolina.

Kreu i Universitetit ishte ulur ngjitur një banaku dhe endej sipër tij duke shkruar mbi një fletore që mbante hapur bri një gote uiski në akull.

“Heeeej!” ia bëri ai gjithë gëzim, sapo më njohu. “Çfarë duhet të përmbysim kur na vijnë miq nga Nju Jorku?!”

U përqafuam dhe pas një minuti edhe pa e porositur askush, banakieri më vuri më përpara gotën e uiskit në akull.

“Mirë se na urdhëruat, zoti Pëllumb!” më uroi ai.

Rektori shtyu mënjanë ashtu të hapur fletoren dhe stilolapsin sipër saj dhe u zhytëm për ca çaste në kujtimet e këndshme të bashkëpunimit, dikur, në fakultetin tonë. Folëm për kolegë që ndodheshin të larguar, dikush në pension e dikush jashtë shtetit në hapësirat e Greqisë dhe të Italisë. Nuk ndenjëm pa kujtuar disa episode që përmbanin aq shumë humor, sa na kumbisnin në bisedë të parët pa u lënë radhë, ngjarjeve serioze herë me suksese dhe herë me hidhërime gjithëlloj.

Por fillimisht me një përshkënditje kujtese, thuajse të ngjashme ndërprerjesh dhe me tekste gati të njëllojtë, muhabeti ynë u bënte vend edhe punëve që duhet t’u jepte zgjidhje miku im.

Së pari nga kuzhina e restorantit të nënkateve doli një burrë me syze që me shqetësim u drejtua nga ne, pa ma hedhur  vështrimin mua, mysafirit.

“Zoti rektor, na ka dalë një problem serioz…” Dhe, befas, më vuri re se kush isha. “Oh, zoti Kulla, më falni se nuk ju pashë! Na keni munguar gjatë këtej. Si jeni?” Më kërkoi me ngut falje për ndërprerjen e bisedës tonë dhe ju drejtua shefit që po priste shqetësimin.

“ Mishi që na kanë sjellë për sonte, mban erë.duket i prishur…”

“Çfarë po më thua, more?! I gjithi?”

“I gjithi. Kuzhinjeri nuk pranon ta gatuajë atë mish.”

Fytyra e atij që solli shqetësimin, më ishte e njohur. Dhe ky ishte një asistent pedagog nga ata të fakultetit të muzikës, por asnjëri nga ata që na ndërprisnin teksa na gjenin të merakosur me atë Rektorin e fillimit të viteve të kësaj nyje të arsimit të lartë, që atëherë sapo kishte lënë emërtimin Institut i Arteve.

Dy të tjerët larg rikujtimeve të mia ishin bërë helm e pikë.

“Ku ma gjeti ky hall, sot!” psherëtinte rektori. “Kthejani mbrapsh të gjithë sasinë! Dhe u thuaj se do të ma paguajnë këtë që më bënë. Kam sikurse dje, 150 rezervime për sonte.”

“E pastaj, si tia bëjmë?” pyeste assistenti.

“Gjeni mish diku tjetër! Nuk mund të anulojmë kurrsesi rezervimet. Maskarenjtë! Nuk më kishte ndodhur ndonjëherë kjo!”

Të dy më kërkuan falje për përcjelljen e shqetësimit tek mua. Asistenti nisi të largohej me ngut, siç kishte ardhur. Por pas dy-tri hapash, u kthye dhe ma dha dorën.

“Më ndjeni zoti Pëllumb. Na u prish mendja.”

Dhe fluturoi gati me vrap.

Miku im iu kthye përsëri bisedës, por dukej që atmosfera e parë na pat lënë shëndenë. (Ai më foli për ca lidhje miqësish ndërkombëtare me ca universitete të Europës, ku me siguri probleme, si ky i mishit të prishur nuk duhet të përballnin!)

Po edhe ky vijim bisede u ndërpre.

Nga jashtë erdhi duke hequr syzet e diellit dhe duke u përpjekur të përshtatej me gjysmëndriçimin e restorantit një pedagog tjetër. Ky ma dha dy herë dorën. Herën e dytë më kishte njohur, kjo ishte arsyeja që e përsëriti takimin.

“Nuk ju njoha menjëherë. Kam kohë pa ju parë. Nuk mund ta imagjinoja që kishim këtu zotin Pëllumb Kulla. Ju kujtohet Pëllumb,: Ministria, na ka emëruar këtu të dyve në të njëjtën shkresë?”

Nuk më kujtohej aspak por për mirësjellje unë i thashë po. Më piku në mend një fakt që për pak desh ia dhashë pallmës së të qeshurit. O Zot! Këtu ku ndodhesha më njihmin të gjithë me përjashtim të studentëve. Eh, atë njohje ëndërroja unë, po kuuu…!

“Mund t’ju ndërpres?” pyeti i porsa ardhuri eprorin.

“Pa tjetër!” ia bëri ai me njëfarë arrogance. “Folë!”

“Ju kërkova në zyrën tuaj, më thanë që do të ishit në Degën e Kantos… Vajta atje…”

“Ja ku më ke këtu, tani! Mos e zgjat!”

Ai e zgjati, ngaqë u kthye edhe njëherë nga unë për falje, pastaj iu drejtua rektorit dhe u mat sikur do të nxirrte nga goja një gjëmë:

“Xaxiqi!” tha.

Rektori nuk po merrte frymë.

“Si është puna e Xaxiqit?”

“Nuk do na sjellin. E bëtë me vonesë kërkesën tuaj, më thanë.”

Kjo ishte goditje madhore për Rektorin.

Ai atë natë kishte njëqind e pesëdhjetë rezervime dhe me të drejtë nuk mund të më kushtonte mua asnjë sekondë më tepër.

Shënoi diçka në fletore duke murmuritur:

“Dhe dje dhe pardje, në të njëjtën orë jua patëm kërkuar batakçinjve. Sot e quajnë vonesë.Ah, por nuk bëhet Shqipëria, ore jooo!”

“Më fal se po të lë,” më tha mua. “Nuk të pyeta. Kishe gjë për të më thënë?” pyeti para se të ikte.

“Jo, or jo! Asgjë thjesht për t’u çmallur,” iaktheva.

“Ika,” më tha. “Më duhet ta zgjidh vetë këtë hall.”

Dhe iku. M’u kujtua miku im i dikurshëm, Rektori i parë. Edhe ai më linte nganjëherë top në vend dhe nisej me urgjencë për ndonjë hall, në Ministrinë Arsimit.

Ky, i atyre ditëve, tani, nuk dihej ku shkonte për zgjidhje. Më erdhi zor ta pyesja. Po qe se edhe për xaxiqin, ky i drejtohej Ministrisë së Arsimit…

Do të kishim shkuar shumë, shumë larg!…

……………………………………………………………….

I permbledhur në vëllimin

“Teatri, kjo lojë magjepsëse” Volumi 7