Zëri unik i poezisë, Luljeta Lleshanaku shpallet Poet Laureat i Shqipërisë

Qendra kombëtare e Librit dhe Leximit ka shpallur Luljeta Lleshanakun poete Laureate të Shqipërisë.

Shpallja u bë pas një procesi të gjatë ndërsa juria ka marrë në shqyrtim disa emra përfshire edhe pastërtinë e figurës.

Lleshanaku u përzgjodh midis dhjetë emrave dhe pasoj Rudolf Markun.

“Titulli “Poeti Laureat” i jepet poetes shqiptare Luljeta Lleshanakut, me motivacionin për vargun e saj modern, larg metaforës së automatizuar duke e ndërtuar me ritëm e krahasim domethënien e frazës poetike, si dhe për krijimin e një brezi të ri poetësh. Luljeta Lleshanaku përfaqëson çka është postmoderne në poezinë shqipe, duke i kthyer kësaj të fundit bashkëkohësinë me poezinë botërore”, thuhet ne motivacion.

Për ta njohur më shumë poeten, lexoni intervistën më poshtë dhënë për Gazeta Shqiptare në vitin 2020

– Përzgjedhja juaj me poezi 1997-2015, i kushtohet hallës suaj, Nadire Lleshanakut. Është jeta e saj njëherit një rrëfenjë mbijetese apo është shembulli që keni pasur parasysh sa herë jeni ndjerë se po bini?

Halla, Nadirja, është e datëlindjes 1929, pra ka parë e provuar shumë. Nga pamja, ajo të kujton imazhin e gruas të viteve 40, e thjeshtë, praktike, dhe e përgjegjshme . Mund të thuash se ishte një grua shumë e hijshme në rininë e saj, por që duket sikur as që e kishte vetëdijen për pamjen e saj, sikur mos të ishte parë kurrë në pasqyrë. Por, ajo që e bën shumë të veçantë  është marrëdhënia me të vëllain, Alush Lleshanakun. Ajo ishte fëmijë kur ai e merrte me vete gjithkund, madje edhe në situata shumë të rrezikshme. Ajo u bë dëshmitare e historisë së tij; ai i besonte asaj me shumë se gjithkujt tjetri, pra, marrëdhënia e tyre motër- vëlla ishte shumë e veçantë. Ai u vra nga komunistët në vitin 1950, ajo u internua, vuajti shumë, si edhe u martua, krijoi familje, u bë gjyshe dhe sot stërgjyshe, por gjithë jetën e saj e jetoi me vetëdijen se ishte motra e të vëllait, një kujtim që duhej ruajtur me të gjitha mënyrat. Pavarësisht sa provokuese mund të kenë qenë rrethanat, unë, nuk e pashë kurrë atë grua të dilte jashtë taktit dhe butësisë së saj, aq më tepër të urrejë, por e mbaj mend kur ngrinte midis habisë dhe fatalizmit herë pas here vetullën e majtë dhe buzëqeshjen e saj të menduar. Ajo kishte mençurinë për të parë përtej ngjarjeve, determinizmin dhe anën e bukur të tyre. Kur me ra në dorë dosja e Sigurimit për axhën, dhe pashë gjithë raportimet që ishin bërë për hallën sa herë takonte të vëllain në arrati, i thashë “Hallë, a e dije që të ndiqnin ?”, ajo m’u përgjigj “Budallallëqe!”, pa i dhënë kurrfarë rëndësie. Jetoi si hija e bukur e të vëllait, që çuditërisht përputhet edhe me profilin e saj fizik,pa asnjë copë mishi të tepërt në trup, sikur nuk i përket kësaj bote, sikur nuk i ka interesuar kurrë graviteti në këtë botë. Ajo më ka ndihmuar të kuptoj se si njeriu mund t’i japë kuptim jetës së tij, mund të krijojë një identitet të vetin, edhe me pak gjëra, edhe duke mbajtur gjallë një kujtim. Ajo thjesht ishte! Me sa duket, njeriu mund të çohet mbi rrethanat, edhe kur gjen një arsye të brendshme.

-“Kujtesa” duket se na lajmëron se s’ka asgjë të re mbi dhe, se jemi të destinuar të vijmë e të ikim, duke përsëritur gabimet e vrragat.  Çfarë ka përtej kujtesës?

E saktë. Në vija të përgjithshme, ngado ta nisësh, përfundimet janë njëlloj. Të gjitha rrugët të çojnë në Romë, siç thotë një shprehje. Dhe duke qenë e tillë, nuk ka rëndësi se ku dhe sa mbërrijmë, por se si, që është gjëja që na bën të ndryshëm nga njëri-tjetri. Mendoj se një reflektim i tillë bëhet më i rëndësishëm se kurrë në një botë që nxit vetëm shpirtin e konkurrencës, që e mat vlerën e individit në shoqëri në varësi të arritjeve dhe suksesit profesional, një filozofi që mua më duket e ngjashme me OMGJ-në. Duket se gjithçka që na përfaqëson janë ato pak radhë të shkruara në CV, dhe midis radhëve nuk ekziston asgjë tjetër. Është disi dëshpëruese, apo jo?

-“Ujë e karbon” është në këndvështrimin tim, një eulogji për njeriun në vargje, njeriun vetëm si ujë e karbon, si bashkim elementesh kimikë një teorike cinike në vetvete, po aq i zakontë sa çdo send tjetër mbi dhe…Çfarë ju ka bërë të jeni kaq e ftohtë, kur e shihni së jashtmi këtë ujë me karbon, si një narratore e largët që veç dëshmon?

Kisha shumë vite që doja të shkruaja diçka mbi dramën e komunizmit, por nuk po dija se si. Por, pasi kam lexuar aq shumë memuare, kujtime, dëshmi të kohës së komunizmit, aq tronditëse në llojin e tyre, më është dukur që nuk ka mbetur më asgjë për të thënë. Qoftë edhe vetëm “Rrno për me tregue” e At Zef Pllumit (një libër që duhej të ishte përkthyer dhe botuar në të gjitha gjuhët e botës sot, po t’i kishim dhënë rëndësinë e duhur), mjafton për të treguar mizorinë e shtetit komunist dhe se deri ku shkonte tjetërsimi i njeriut prej kësaj mizorie. Dhe përveç të tjerash, ai është një roman i shkruar nga një mendje e lirë, siç është edhe ditari i Ejëll Çobës dhe i shumë të tjerëve, të cilët për paradoks, ishin pikërisht ata që pjesën më të madhe të jetës e kaluan nëpër burgje. Ka një lloj lirie të menduari, një lloj dimensioni human dhe psikologjik, që rrallëherë e gjejmë në letërsinë e shkruar jashtë mureve, madje as sot në liri. Ky konstatim sinqerisht që më mahnit, por edhe më shtoi hezitimin.

Sidoqoftë, falë natyrës abstraguese të poezisë, ekziston gjithmonë një mënyrë… Ngacmimi ndodhi  nga një rresht i vetëm në dëshminë e Simon Mirakës, ku tha se ditën që u shpall i lirë pas 47 vjetësh internim, vendosi të shkonte e të shihte për herë të parë detin. Ujin! Pastaj erdhi ideja, që siç e vini re edhe ju, nis nga interpretimi i njeriut  si një qenie biologjike, pra ujë dhe karbon, por që argumentet e parashtruara në poemë synojnë ta përmbysin këtë këndvështrim, pa e definuar, duke evidentuar njeriun si një qenie morale.

Gramatika e përdorur në poemë, pra, zhvendosja e narratorit nga veta e parë shumës, në të dytën, e herë në të tretën, njëjës dhe shumës, funksionon si një mjet stilistikor për të treguar përmasat e dramës por edhe për t’i dhënë tonin bisedimor poemës, duke përfshirë edhe lexuesin  dhe krijuar një lloj intimiteti me të. Madje, për të njëjtin qëllim, në njërën nga pjesët, përmes rrëfimit në vetën e parë njëjës, unë personalizoj një pjesë të historisë duke  u identifikuar me njërin nga karakteret.

– Ju dokumentoni një të shkuar të afërme, një të shkuar të dhembshme, prapë së shumti të mohuar, si realiteti i të tjerëve larg nesh, përmes portretizimit të një të dënuari në komunizëm që rrëfen për disa syresh. Zgjimi pas torturës, një lëkurë shalqiri dhe  profesori i Sorbonës. Si një ‘primolev’ në vargje, ju dëshmoni shembjen e 5 mijë vjetëve qytetërim në një fletë të vetme.  A besoni se letërsia, mundet të zgjojë ndërgjegjet, të trandë arsyen, të jetë dëshmitari i fajshëm i një tymi të zi? A ishte nevojë e juaja ky ‘rrëfim’? Apo qe vetëm një  dritëz në mendje, që u derdh në një fletë, si një lumë që merr e rrëmben?

            Unë besoj në rolin shkarkues të letërsisë; në momentin që e hedh në letër dhe e ndan atë me të tjerët, sikur ke hequr nga vetja një pjesë të energjisë munduese. Pra ka një efekt deri diku terapeutik. Pa dyshim ka edhe rol dëshmues. Por dyshoj shumë në rolin ndërgjegjësues  apo shërues të artit, pasi ne njerëzit e kemi kujtesën të shkurtër: shohim një film, prekemi, tronditemi, mund të derdhim edhe lot, por, me të mbaruar filmi, thjesht ndërrojmë kanal. Tek harresa qëndron vitaliteti ynë, por edhe paaftësia për të ndryshuar.

Episodi me profesorin e Sorbonës që ju e veçoni, tregon se sa e hollë dhe delikate është cipa e qytetërimit përballë instikteve tona primitive; mjafton ta gërvishtësh sadopak atë cipë, dhe shumë shpejt kthehemi në barbari. Edhe sot, sapo të ndjehemi në rrethana kërcënuese, ne tjetërsohemi brenda sekondës, duke ekspozuar atë anë tonën që ndoshta as që e dimë që e kemi. Gjatë periudhës së COVID p.sh, një nga skenat që më më la një shije shumë të keqe, ishte kur një burrë i bërtiste me fjalë fyese një gruaje, vetëm pse ajo ishte afruar në rresht pak më shumë se distanca e lejuar. Ku shkoi mirësjellja? Ku shkoi ai zotëria, që në kondita të tjera do t’i lironte vendin, madje do t’i hiqte edhe pallton?

Por, nëse ia kam dalë, kjo poemë synon të tregojë edhe mundësitë e pakufizuara të lirisë së njeriut, madje edhe atje ku kjo duket e pamundur.  Viktor Frankli, një nga psikologët më të njohur të shekullit të XX-të dhe njëkohësisht i mbijetuar i Aushvicit, konkludon se “Çdo gjë mund t’ia marrësh njeriut, përveç një gjëje, që është e fundit e lirive njerëzore – të zgjedhësh qëndrimin tënd, në çfarëdo rrethane.” Fjala vjen, vetëvrasja si një mënyrë për të mos u tjetërsuar nga torturat, është një lloj zgjedhjeje, shprehje e më të fundit të lirive së njeriut: zgjedhja e formës së vdekjes. Në rrethana normale, vetëvrasja mund të shihet si dobësi, por, vetëvrasje si ajo e tregtarit të Korçës në kampin e Maliqit, apo sidomos ajo e Xhevat Korçës përmes grevës së urisë në burgun e Burrelit, janë epike në llojin e tyre, janë forma të triumfit të arsyes. Edhe fuqia për të shpresuar, atje ku nuk ka vend për shpresë meriton admirim, se është gjithashtu një zgjedhje.

–  Në fund, sa mbetet njeri ai ujë me karbon, kur ka mbetur gjallë me çdo kusht?

Mbijetesë fizike dhe mbijetesë morale, janë dy gjëra të ndryshme.  Mund të mbijetosh duke bërë kompromise që është mënyra më e lehtë dhe shkatërruese njëkohësisht. Mund të mbijetosh edhe në saj të forcës së karakterit, që natyrisht, jo të gjithë e kanë. Shumë njerëz, arrinin të gjenin ngushëllim në kujtesën e së shkuarës, të tjerë, në aftësinë për të shpresuar. Formimi, familja, feja, janë gjithashtu faktorë që përcaktojnë rezistencën tonë. T’i nënshtrohesh vuajtjeve të pafundme, dhe të ngresh familje në barakat e kampit të internimit, do të thotë të pranosh të keqen dhe ta sfidosh atë.

-A është vetmia, që del në pah, qoftë edhe nga letrat e munguara, lakuriqësia më e madhe, siç Një “ecce homo” na ndihmon veç të lajmë është dinjitet i tjetrit,  frika për të qëmtuar veten? duart, prej padrejtësive përreth ku nuk duam të jemi dëshmitarë ose duam te mbyllim sytë?

Në Shqipërinë komuniste ka ndodhur një nga fenomenet më të shëmtuara që rrallë mund të gjendet në historinë e popujve të tjerë, përçarja e familjes. Gjejmë në masë histori divorci apo mohimi të prindërve, familjarëve, të afërmve, për arsye politike. Gra që linin burrat për të shpëtuar veten dhe fëmijët, me sa ishte e mundur; fëmijë që mohonin etërit e tyre, për të shpëtuar veten dhe deri diku të ardhmen e tyre ose baballarë që mohonin fëmijët e tyre për të shpëtuar veten dhe pjesën tjetër të familjes, pasi për një individ të dënuar politikisht, përndiqej e gjithë familja, madje i gjithë fisi. Psh, në një dokument që më ra në dorë kohët e fundit, një urdhëresë të dërguar institucioneve me 24.11. 1956 nga kryeministri i asaj kohe “mbi spastrimin e aparateve shtetërore dhe ekonomike nga elementa të pa dëshirueshëm dhe armiq”, ndër të tjera shkruhej: “Bijt e kulakëve mund të mbahen si nënpunës vetëm në rast se kanë dhënë prova besnikërije dhe kanë çkëputur definitivisht marëdhëniet me prindërit e tyre që janë cilësuar kulak.”

Nuk kishte demoralizim më të madh se të ishe në burg, i pafajshëm, dhe të të vinte letra e divorcit; i vetmi ngushëllim që e mendoje të paprekshëm, të shkërmoqej para syve. Dhe nuk ka asgjë që ta merr dinjitetin më shumë, se ndjesia e braktisjes nga njerëzit e afërt; është sikur të tjerët, në dëshpërimin tënd arrijnë të shohin lakuriqësinë tënde. Divorci në kushte normale është thjesht një ndarje; kurse divorci në ato kushte, është braktisje.

Por akoma më tronditëse janë letrat e shkruara kundër prindërve, të cilat u ngjajnë indulgjencave në mesjetë; një mënyrë për të blerë faljen nga pushteti. Dhe ka shumë të tilla në arkivë.

-Kam gjetur mes poezive, kënaqësinë e sendeve të vogla, lutjet e fshehta, turpi pas tyre, një fëmijëri në një shtëpi që iu morën 18 vite. A ka nostalgji përtej poezisë?

Marrëdhënia me sendet në fëmijërinë time, është një marrëdhënie krejt e ndryshme nga ajo që kemi sot. Si shumë të tjerë gjatë karantinës së zgjatur pandemike, unë pata mundësinë të bëja një pastrim radikal të shtëpisë nga sendet e tepërta. Rezultati ishte dramatik: thasë pafund! Ishte e dhimbshme të shihje atë grumbull mbeturinash, atë iluzion të bukur, duke imagjinuar kohën dhe energjinë e investuar në to. Rroba, këpucë, mobilje, pajisje elektrike dhe elektronike, punime letre, letërkëmbime, aksesorë – me të cilat më lidh pak gjë emocionalisht ose aspak. Asnjë nga ato objekte nuk është përgjigje e pyetjes “pse?”, por  “pse jo?” – një perspektivë tipike prej konsumatori.

Unë jam rritur në komunizëm, ku për shkak të varfërisë, mjetet ishin shumë të kufizuara. Ato pak sende që kishim, i përdornim për një kohë të gjatë dhe i ndanim me njëri-tjetrin. Pothuajse kurrë nuk hidhnim. Disa prej tyre, si një çantë shkollore, një pardesy, orë, libra shkollorë, çadra, – u përdoreshin në dy ose më shumë breza, dhe gjyshërit e mi janë varrosur me kostumet e tyre të dasmës. E tillë, e kufizuar ishte edhe hapësira private, saqë në një apartament, jetonin tre gjenerata. Një radio e vetme e vogël sovjetike, në fillim u shërbente tre familjeve; ne madje mund të ndjenim rrahjet e zemrës së njëri-tjetrit, kur mblidheshim rreth tij në mbrëmje për të dëgjuar lajmet e BBC-së ose muzikë. Në një realitet të tillë, objektet na lidhnin më shumë me njëri-tjetrin, objektet ishin pothuajse të shenjtë, me një jetëgjatësi që shkonte përtej jetëgjatësisë njerëzore, objektet kishin historinë e tyre. Si e tillë, marrëdhënia jonë me ta ishte thellësisht intime dhe domethënëse.

E vënë në kontrast me marrëdhënien konsumeriste të njeriut me objektet në ditët e sotme, ky  sfond, mendoj, ofron një kuptim më të thellë dhe më të gjerë të interpretimit të natyrës së marrëdhënies të individit me botën materiale, e cila në thelb është marrëdhënia e njeriut me veten e tij.

Padyshim që ka edhe nostalgji përtej poezisë, por, mjeshtëria është të jesh në gjendje të ndash nostalgjinë nga funksioni poetik. Të gjitha objektet dhe detajet që vërtetë mund të jenë pjesë e memories vizuale, krijojnë autenticitetin e vendit dhe kohës, duke e bërë të besueshme dhe të prekshme poezinë. Kujtesa ka rregullat e veta të seleksionimit: pse p.sh, disa objekte si gërshërët, apo shkallët, apo telegramet, apo valixhja e drurit, kanë mbetur të forta në kujtesë. Dhe kjo ndodh kur ato lidhen me një ngjarje a persona të caktuar, apo me një ritual të caktuar, në mënyrë të tërthortë ose të drejtpërdrejtë, prezenca e të cilave ka pasur një impakt të fuqishëm dramatik tek unë. Dhe përtej ngjarjeve, qëndron ideja e cila përgjithëson shumë përvoja pastaj, duke i shndërruar këto objekte ose detaje në simbole ose elementë metaforikë. Në kohë, disa prej tyre fitojnë edhe një vlerë ekzotike, siç janë objektet e zhdukura nga qarkullimi, siç janë telegramet p.sh, ose valixhet e drurit, por qëllimi natyrisht që nuk është ky.

Por, mendoj se ka edhe një arsye tjetër pse realiteti i fëmijërisë është kaq vital jo vetëm tek njerëzit që merren me art, që ka të bëjë me fëmijërinë si ballafaqimi i parë me botën. Ngjarjet që ndodhin më pas, edhe pse më dramatike, thjesht mbivendosen mbi njëra- tjetrën, duke lënë pak elementë autentikë të memorizueshëm pas. 

-Tri matrioshka, arti i nënshtrimit që kalohet mjeshtërisht nga nëna të bijat. Çfarë na thotë kjo trashëgimi?

             Në forma të ndryshme, kjo vjen në disa poezi. Ime më, ishte një grua me këmbë në tokë dhe e fortë; ajo vetë nuk kishte andrralla, e merrte jetën ashtu si i vinte, dhe këtë gjë përpiqej të na e përcillte edhe mua e motrës. Ajo synonte të na përgatiste për jetën, për atë lloj jete që na ofrohej: më mësoi të punoj me shtiza, më detyronte të shkoja kundër vullnetit tim në kurset e tezgjahut, më mësoi të lyej muret, të pres dru, të punoj kopshtin, e shumë punë të tjera… Atë e tmerronte dhënia ime pas librave, jo se nuk pëlqente librat (sot e kësaj dite ajo është njeriu që lexon më shumë në familje), por sepse shihte tek unë një refuzim ndaj asaj mënyre jetese, që sipas saj, nuk do të më nxirrte askund. “Ule kokën!”- ishte nënkuptimi.

E rrahur vetë me jetën siç ishte, ajo e dinte që në atë regjim, ne nuk kishim mënyrë tjetër për të mbijetuar veçse falë punës së rëndë fizike dhe stërmundimit. Nga njëra anë, prekesha që ajo pretendonte kaq pak për ne, por, nga ana tjetër e dija që ajo kishte të drejtë. Në një poezi timen , shkruaj: “fëmijëria pa premtime/ është si bukë e zënë pa majá,/mjerisht e ëmbël, e fortë dhe pa vrima”. Ndoshta si reagim ndaj kësaj përvoje, unë sot bëj të kundërtën: vajzat dhe studentët e mi i këshilloj “Ëndërroni gjëra të mëdha, të pamundura!” që kam frikë se është po kaq traumatike, se është sikur të ushqesh shpresë me një lugë të madhe, e cila, në shumicën e rasteve, nuk do të mbushet as deri në gjysmë.

  -Gjendet shpesh gruaja brenda një jete të marrë hua, në vargjet tuaja.  Nga se shënohet kjo lëkurë e tjetrit?

Është perceptim i saktë dhe ka të bëjë me ndërfutjen e jetëve në mënyrë të dhunshme brenda njëra-tjetrës,  në kushtet e varfërisë dhe pamundësisë.  Në komunizëm, askush nuk mund të kishte jetën e vet; fatet, siç e shpjegova në mënyra të ndryshme, ishin të lidhur me njëri-tjetrin. Prindër që sakrifikonin për fëmijët për të realizuar përmes brezit tjetër  atë që nuk mundnin të realizonin në jetët e tyre; motra që sakrifikonin për vëllezërit në burgje dhe gra për burrat e tyre. Secili hiqte diçka nga vetja për tjetrin, dhe ndoshta ky zinxhir krijoi atë lidhje të fortë me njëri-tjetrin që e ruajmë disi edhe sot, në formën e mirënjohjes, detyrimit moral, apo thjesht të kuptimit që kjo marrëdhënie u jepte jetëve tona. Pra, kishte fate kolektive, dhe jo individuale.  Në poezinë “Ata nxitojnë të vdesin”, them: “…fëmijët e epokës janë si qentë e lidhur në një slitë,/në kërkim të arit: duhet të vrapojnë, ose të rrëzohen të gjithë bashkë,/njëherazi.”

-Ndonjëherë e shkuara jonë, e kujtimeve tona të fëmijërisë, ngjall mall, si ato që i kemi pasur aty dhe nuk i kemi çmuar, si kujtimi për Hasijen e akulloreve, a shtëpinë e gjyshit. Por a e zbulojmë ne që aty se “për radhët e fundit, për të pafuqishmit, lajmi i keq është gjithmonë një thashethem”?

Poezia nis si një kujtim fëmijërie, me një botë në qendër të së cilës nuk ndodhet si idhull një burrë shteti, a një shenjt, a një aktore kinemaje, por shitësja e të vetmit dyqan akulloreje; një përzierje midis botës së pafajshme të një fëmije dhe varfërisë së tejskajshme në një nga qytezat e asaj kohe. Është diçka që mund të kuptohet nga brezi im, por mbase e vështirë për t’u kuptuar nga brezi i fëmijëve të mi, të rritur në një kohë tjetër. Sa pushtet kishte ajo grua në sytë e fëmijëve! Por poezia, vetëm nis nga një ngjarje reale, sepse ashtu siç e lexoni edhe ju dhe më vjen vërtetë mirë për këtë, ajo merr një drejtim metaforik më vonë; ai përshkallëzim duarsh para banakut të vjetër prej dërrase në ngjyrë të gjelbër, i ngjan një shoqërie, ku si gjithmonë, të pafuqishmit, të vobektit, vegjëlia, janë të vonuarit; ata që as nuk kanë gisht në rrjedhën e ngjarjeve, por ata që do të përballojnë peshën më të rëndë, dhe që e kuptojnë se çfarë ndodh, vetëm kur u arrin thika në kockë. A nuk është e tillë historia e revolucioneve? Por në fund fare, poezia kthehet atje ku edhe nisi, tek idhulli: referencat e fëmijërisë duhet të mbeten te paprekura, njësoj si mitet. Është njëlloj si të shohësh mësuesen tënde të adhuruar të klasës së parë të shesë në një dyqan peshku ose si operatore në një agjenci udhëtimi. Të përmbyset miti, e bashkë me të edhe e gjithë fëmijëria.

– Sa e shenjon jetën e një fëmije një flashback si ai i gushtit 1972, ku nëna ende kujdeset për lulet, ndërsa shtëpia zbrazet para shpërnguljes?

Ishte momenti i ndarjes së prindërve, të cilin unë e mbaj mend shumë turbull se isha vetëm tre vjeçe. Siç e veçoni edhe ju, atij momenti i jep kuptim paradoksi: ndërsa ime më bëhej gati të linte përgjithmonë shtëpinë, kujdesej që hamejtë që po ngarkonin mobiliet në një makinë, të mos shkeleshin lulet, lulet që nuk do t’i shihte dhe t’i prekte më kurrë. Po shkatërrohej një gjë shumë e madhe, ndërkohë që mama shqetësohej për lulet.  Në këtë element grotesk qëndron edhe ideja e poezisë.

            -1968, një port me oriz e minj, një kishë e bastisur nga ikonat, një prift para saj i zhveshur nga shenjtnia, dhe tani mund të pyesim, a ishte kjo Sodoma?Sa i dobët është besimi tek njerëzit!

Bëhet fjalë për revolucionin kulturor në Shqipëri dhe shkatërrimin e objekteve të kultit dhe persekutimin e klerit. Pyetja që më mundon dhe që e shpreh në poezinë “Hapësira negative”, është që si është e mundur të indoktrinohet në atë masë njeriu, saqë brenda ditës, të shndërrohet në ateist, duke kaluar nga adhurimi në përbuzje? Aq i dobët ishte ky besim? Nëse besimi në fe ishte kaq i dobët, atëherë ku besonim dhe ku besojmë aktualisht  ne si individë dhe si popull? Çdo popull, ka vlerat e shenjta në të cilat beson. Një hollandez, kur e pyeta se ku besoni ju si popull, m’u përgjigj: “Ne besojmë tek miqësia, dhe herë pas here dhe tek dashuria!” Besimet, cilatdo qofshin, prodhojnë idealizmin që e çon përpara një shoqëri; ato janë produkt dijeje dhe aftësie për të reflektuar.

-Autoportreti në tekstil i ngjan një harte stacionesh që i ke parë ëndërr pothuajse, një hartë mirazhesh ku hedhim të pamundurat e mbajmë ato që na burgosin, ku hedhim ëndrrat  e mbajmë gjithë ç’na rri njësh me dhembjen tonë. A mungon forca për të veshur këpucët me takat që joshin drejt një ikje pa kthim? A është kjo guaska që mban një grua afër vatrës, edhe me lëkurë të huaj, edhe me jetë hua, edhe të tradhtuar?

            Kur kalon një farë moshe, me sa duket njeriu fillon e zhvishet nga iluzionet, duke fituar njëlloj qartësie të frikshme mbi atë ç’ka ka dhe çfarë pret.  Ky proces i ngjet atij të pastrimit të garderobës nga gjërat e tepërta, të cilat i ke mbajtur prej vitesh me shpresën që do t’i përdorësh një ditë, por që as i përdor por as nuk gjen kurajon t’i hedhësh. Ndjesia e hedhjes, të jep një lloj lirie të hidhur, mund të thuash. Çdo veshje në poezi, përfaqëson një nga dëshirat e mia të fshehta, midis tyre edhe ikja. Ikja nga një vend tek tjetri, nga një gjë tek një tjetër. Por sa herë që ndodhem në një ambient të ri, gjëja e parë që bëj, është të kërkoj me sy derën, shtegun e daljes, e thënë në mënyrë të drejtpërdrejtë po aq sa edhe metaforike.

            -Mitologjia e Menelau, Bibla e Dhiata e vjetër, duket se ju ndjekin e i ndiqni për të gjetur në to herë përsëritjet tona të pafundme, e herë sendet që i lamë pas dore, si Menelaun ndërsa ndiqnim Odiseun…

“Kthimi i Menelaut’ që i referohet mitologjisë klasike greke, synon të sjellë atë forcë që e motivon luftën e njeriun. Dhe pavarësisht sa të gjata janë, jetët tona ndjekin strukturën e një drame apo filmi, ku në momentin e përmbushjes, hakmarrjes, shpagimit, mbaron edhe historia.

Kurse përdorimi i referencave biblike që unë e bëj herë pas here, është shumë delikat: mitet biblike janë aq kompleks, unik, dhe të përkryer në vetvete, saqë të krijosh një shtrat për to, është njëlloj si të gjesh veshjen e duhur për një gjerdan me diamante. A mundesh të gjesh diçka, që të zhvendosë më në fund shikimin nga diamantet tek ajo gjë, që është zgjedhja  jote?

            -Nëna është aty-disa herë e në kohë të ndryshme, babai do vijë në një kapitull tjetër, lajmëroni ju. Motrat janë diku, mandej shpesh është uni i poetes që herë e mban vetë peshën e rrëfimit, e herë ia hedh një tjetri mbi supe, duke dalë në vetë të dytë a të tretë. Adami, Kaini, Shën Bartolemeu, janë përballë Halilit dhe tetë fëmijëve të gjorë. Ka shumë Shqipëri, shumë portrete shqiptarësh, copëza historish, larg shkëlqimit qytetës. A është kjo Shqipëria juaj?

Po, kjo është Shqipëria ime, ky është mikro-kozmosi im. Ata njerëz të vuajtur, të pafuqishëm, fatkeqë, me huqet dhe virtytet e tyre, janë ata që me ndihmuan të kuptoj botën, që të shikoj qartë. Dhe sa më shumë kohë kalon, aq më të paprekshme bëhen. Shkak dhe pasojë, tani janë një gjë e vetme.