Ismail Kadare: Letra e Nasho Jorgaqit për mua, e shëmtuar

Nga: JORINA KRYEZIU (Shkreta)*

Në një ditë të mërkurë, si sot, 79 vite më parë, në një shtëpi në Gjirokastër, lindi Ismail Kadare. Shkrimtari i njohur, sot ka ditëlindjen.

Një bisedë e gjatë dhe tejet e bukur zhvillohet mes tij dhe studiueses Jorina Kryeziu Shkreta në hyrje të një “Bibliografie” që promovohet sot për shkrimtarin. Flitet për librat e tij, të shkruar në kohë të ndryshme, flitet për jetën në komunizëm, për librat që shkroi e nuk i botoi, për debatet e lindura për ato copëza të shkruara ato kohë e të botuara këto kohë, për ato që kanë mbetur ende pa botuar, flitet për letërsinë kadareane, për rininë e shkrimtarit, për realizmin socialist, për periodizimin e letërsisë së tij e për shumë më tepër se kaq. “GSH” po boton pjesë nga kjo bisedë (me tri pika shënohet ndërprerja e përgjigjes). Në “Bibliografi”, janë përmbledhur të gjitha botimet për shkrimtarin nëpër botë, ndërsa vetë ai në këtë intervistë flet edhe për kritikët që kanë dhënë vlerësime për romanet e tij.

Si shumë shkrimtarë të tjerë, të cilët kanë shkruar me pseudonim, nga hulumtimet në shtypin periodik, më rezulton se keni shkruar me emrin Gent Arbana, ose dhe G. Arbana, kryesisht në gazetat “Drita” dhe “Hosteni”.

Është e vërtetë! Të gjithë e dinin që isha unë. Janë shkrime kryesisht informative, argumente, lajme, gjepura… Shkrime të cilat nuk doja t’i vija me emrin tim, sigurisht. Ka shumë shkrime të tilla, por edhe unë vetë nuk e di sa mund të jenë, janë shkrime pa vlerë, të shkruara gjatë punës sime të detyrueshme si gazetar, kështu që nuk mund të merren si pjesë e krijimtarisë sime. Në gazeta shkruhej edhe çfarë ndodhte nëpër botë, lajme nga kultura botërore, prandaj këto shkrime i kam botuar pa emrin tim, por kam shkruar edhe vjersha satirike. Më vjen keq që i keni dhënë rëndësi këtyre shkrimeve.

A mbani kontakte me botimet në gjuhën e huaj? A informoheni rreth tyre?

Varet se çfarë do të quajmë botim. Nuk e di a kemi folur ndonjëherë! Botim quhet, varet a biem dakord nga ana gjuhësore, një libër i dalë, qoftë edhe disa herë, me formate të ndryshme, si të thoshim botimi i parë, botimi i dytë…, botim për klubet, botim për të verbrit etj. Por, ekzistojnë edhe botime-fantazma, të cilat i shpikin vetë autorët, botime që nuk ekzistojnë. Ka njerëz të posaçëm që merren me punë të tilla, të cilëve nuk po jua përmend emrin. Por, në Francë, për shembull, shteti ndërmerr sanksione të forta moralo-penale në raste të tilla….

Ju nuk jeni prononcuar në lidhje me letrën e hapur që ka shkruar Nasho Jorgaqi për ju në një prej të përditshmeve tona. Cili është argumenti juaj?

Është e shëmtuar! Në botë nuk ndodh kurrë një gjë e tillë. Dhe e gjitha ndodh nga fakti se pse s’i kam treguar për romanin, prandaj vepra s’ekziston. Unë nuk jam marrë me rrëzimin e shpifjeve që janë bërë kundrejt meje. Më duken aq monstruoze… Si mundet një shkrimtar, një kritik! Romanin e kam shkruar rreth gjashtëdhjetë vjet më parë, e si mund të marr unë mundimin, e para një herë s’bëhet, edhe sikur të doja ta shkruaja, sidomos një vepër që s’më pëlqen, është një roman që nuk e çmoj. Unë nuk dua të flas për të, e them publikisht: nuk e njoh atë vepër siç nuk njihet fëmija jolegjitim.

Disa prej veprave tuaja nuk janë botuar në kohën kur janë shkruar; po në rastin e romanit “Mjegullat e Tiranës”, cila ka qenë arsyeja e mbajtjes peng të tij?

Nuk kam menduar asnjëherë për botimin e tij. Në kohën kur e kam shkruar, e kam menduar për veten time, sepse nuk kisha asnjë mundësi botimi. Është një roman shumë intim, si të thuash, një injorim i jetës politike e shoqërore që bëhej në Shqipëri. Dhe e kam shkruar para se të shkoja student në Moskë dhe, e kam lënë, madje atë roman s’e kam daktilografuar kurrë, që është edhe faza e parë e botimit, ka qenë në trajtën e dorëshkrimit deri vonë. Në 2012-ën, mos gaboj, është daktilografuar. Unë s’kisha ndër mend ta botoja. Kam plot dorëshkrime të tilla, të mbetura, të cilat unë nuk i çmoj fare.

Sapo doja t’ju pyesja: a ke ende krijimtari të pabotuar?

Po, ka! Është një novelë që edhe atë s’e kam pasur synim për ta botuar. S’e kam lexuar më kurrë që nga koha kur e kam shkruar, normalisht që s’e kam daktilografuar. Duhet të jetë te rreth pesëdhjetë-gjashtëdhjetë faqe. Kam edhe tregime që kanë mbetur copa-copa, të pambaruara, s’kam ndër mend të merrem me to.

Në parathënien e romanit “Qyteti pa reklama”, Éric Faye thekson se ky është romani juaj i parë dhe jo “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”; mendoni se ky keqinformim nuk i ka dhënë rëndësinë e duhur romanit?

Është e vërtetë, kështu e dinin të gjithë. Vepra ime e parë zyrtare njihej “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Romanin “Qyteti pa reklama” e kam shkruar në vitin 1959, isha vetëm 23 vjeç. Dorëshkrimin ia dhashë më pas një mikut tim, Drago Siliqit, i cili më këshilloi që këtë vepër të mos ia tregoja askujt. “Qyteti pa reklama” u botua pas rënies së komunizmit dhe nuk dihej se ekzistonte, ishte një vepër e ndaluar nga unë vetë, por edhe ajo pjesë që u botua [e ka fjalën për variantin “Ditë kafenesh”] u ndalua. “Qyteti…” është si një model, si një antimodel; është një vepër e pikëllueshme, e zymtë, pesimiste. Personazhet janë të trishtuar, janë të thyer moralisht….

Në këtë roman, ju keni trajtuar edhe tema tabu për kohën, si abortin, sëmundjet veneriane etj. Vepra ishte tepër moderne për kohën, a e kishit menduar botimin e saj?

Ka plot çështje të tilla në këtë roman. Kjo ishte një vepër e pabotueshme për kohën, dhe nëse do ta kisha botuar, do të më kishte krijuar shumë telashe, sepse aty nuk ka asgjë në lidhje me rendin. Është një roman që nuk e ka heroin pozitiv. S’ka asgjë komuniste, përveç një fragmenti që e ka dalluar një studiues amerikan. “Qyteti pa reklama” nuk ka pothuajse asgjë nga jeta politike, është një jetë normale që mund të jetohet në çdo vend të Evropës ose të botës.

Shtypi shkruan se ju nuk i keni përfunduar studimet në Institutin “Gorki” të Moskës; a është i vërtetë ky konstatim?

Shpesh kështu ka shkruar edhe shtypi i huaj edhe ai shqiptar, por në vitin 1960 arrita t’i mbaroj studimet. Vërtet unë i mbarova studimet, por në atë kohë ka ndodhur një gjë: kishte shumë histori dashurie të prera në mes nga prishja e marrëdhënieve me sovjetikët. Në atë kohë, në kampin socialist lëvizje lirisht, s’kishte as viza, asgjë. Thjesht, prije biletë dhe mund të shkoje kur të doje, të gjithë studentët shkonin e vinin, kështu që nuk më shkonte ndërmend se nuk do të shkoja më… Por kur marrëdhëniet u ndërprenë, nuk mund të lëviznim më. Kam shkruar një poemë, një vjershë të gjatë, “Llora” titullohet, dhe e kam shkruar për një vajzë ruse. Kjo poemë i kushtohet ndarjes; letrat u prenë, s’tako-heshim dot më…

Sa i ndiqni studimet dhe kritikën letrare rreth veprës suaj?

Jo shumë, nuk e ndjek… Më shkaktojnë lodhje, mërzi… Duket e habitshme, por ja që nuk e ndjek.

Ndonjë studiues a do të veço-nit, që vërtet e ka zbërthyes ashtu siç duhet veprën tuaj?

Ka dy libra voluminozë të shkruar për veprën time: një në anglisht, i shkruar nga Peter Morgan “Shkrimtari dhe diktatura”, të cilit i kam hedhur një sy, por nuk e kam lexuar; një tjetër, një libër spanjoll, është gati 500 faqe, dhe nuk di pothuajse fare se ç’ka shkruar. Është edhe një libër tjetër i madh në frëngjisht, “Kadaré, gardien de mémoire”, është një përmbledhje studimesh… [mendohet…]; Éric Faye ka botuar sigurisht një libër, një shkrimtare franceze… Një holandez ka botuar një libër shumë interesant (gjerman-holandez), e ka botuar në Gjermani dhe në Holandë, por emri s’po më vjen ndër mend… Janë të tjerët që merren me këtë gjë dhe mua realisht më lodh kjo gjë. Kur një vepër e ke shkruar, nuk do të merresh më me të, ke mbaruar punë me të…; kthimi tek ajo bëhet vetëm kur kam dashur ta rishikoj për ndonjë arsye ose tjetrën, arsye artistike zakonisht.

Ju po përmendni vetëm kritikën e huaj, po nga kritikët shqiptarë?

Nuk i ndjek. Duket e habitshme, por ja që nuk i ndjek.

Po për parathëniet që janë shkruar për veprën tuaj, po flas për kritikët shqiptarë?

Do të veçoja, kohët e fundit, parathënien e Persida Asllanit te “Bisedë për brilantet…”, është një prej parathënieve më të mira që është shkruar.

Me cilin shkrimtar do ta përafronit veten për sa i përket aspektit narrativ, ndërkohë që John Carey e sheh zanafillën që te Homeri?

Ndikimet nga Shekspiri. E kam lexuar që kur kam qenë 12 vjeç, rashë rob i tij, në fillim me “Makbethi”-n, të cilin e kam kopjuar me dorë. Madje thonë se kjo është vepra ime e parë [qesh], ngaqë e kam kopjuar të gjithin, duke shkruar edhe emrat e personazheve, të plotë dhe me kapitale; MAKBETH, LADY MAKBETH. Më pas, kam lexuar “Hamleti”-n, të cilin sigurisht që nuk e kam kuptuar; jo gjysmën, por as gjysmën, as çerekun, puna me fantazmat më interesonte… Te vepra ime e fundit “Brilantet…”, është një tregim, “Leximi i Hamletit”, ku tregohet sesi u obsedova, si rashë rob i letërsisë. Kam botuar edhe një ese më vonë për Hamletin…

Ç’mund të më thoni për krijimtarinë tuaj eseistike?

Janë tri ese të miat si më të rëndësishmet: “Eskili, ky humbës i madh”, “Hamleti, princ i vështirë” dhe “Dantja i pashmangshëm”. Tek “Eskili…” është tërë mendimi im për familjen universale të letërsisë botërore. Te “Hamleti…”, kam trajtuar Hamletin lidhur me Shqipërinë, me njeriun shqiptar, me gjakësin, me atë që thatë ju, me Gjorgun që ra përtokë, ai është një lloj Hamleti dhe jam nisur nga një reportazh i fundviteve ’30, të një gazetari të famshëm amerikan. Ai ka ardhur në vendin tonë në ’39 dhe ka bërë një reportazh ku thotë se Shqipëria është zonë hamletiane. Kam njohur hamletë, dhe e ka fjalën për gjakësit, deri në oborrin e Zogut. Kishte një Hamlet në oborrin e mbretit thotë. Në oborrin e mbretit ishte një nip 9-vjeçar që axha i tij i kishte vrarë babanë. Hamleti është një gjakmarrës, por kritika jonë nuk ka arritur ta kapë këtë aspekt. Historia e Hamletit është vetë një histori gjakmarrjeje, sikurse “Orestia”. Edhe “Dantja…”, është një ese që italianët e botuan menjëherë, dhe ishte nder për mua.

Ka studiues që kanë bërë paralelizma kohorë-artistikë, mes “Përbindëshit” dhe romaneve të realizmit socialist…

Ja! “Përbindëshi” nuk kishte të bënte fare me këtë vepër. “Përbindëshi” është njëlloj sikur të jetë shkruar në Zvicër, në Nju-Jork; s’ka lidhje fare me Shqipërinë. U ndalua. Sigurisht që u ndalua, madje u ndalua menjëherë, por unë isha i lumtur që e shkrova, madje më mirë që u ndalua. Të gjithë e lexonin në Tiranë, më shumë se kur ishte i lejuar. Këtu, ndonjëherë, bëhen spekulime me qëndrimet e mia politike. Dhe kur më kanë cilësuar si disident [shkrimtari sqaron: disident do të thotë të dalësh publikisht kundër shtetit], unë kam thënë: Kam bërë letërsi normale, në një vend anormal. Letërsi normale do të thotë letërsi sikurse e gjithë familja e madhe. Veç kësaj, problemi im ka qenë shumë i veçantë, pasi në ‘70-ën, mos harrojmë se ka edhe 20 vite të tjera diktaturë, është mesi i diktaturës, unë u bëra një shkrimtar tepër i njohur në Perëndim.

A ju shkaktoi probleme me regjimin përkthimi i veprës në Perëndim?

Unë kisha një jetë të dyzuar: isha shkrimtar shqiptar dhe shkrimtar evropian. Evropian, do të thoshte borgjez në atë kohë, shkrimtar perëndimor – një status i çuditshëm, shumë i bezdisshëm për të gjithë: për shtetin, për mua vetë, sepse të gjithë më shikonin me dyshim. Ç’është ky i përkëdhelur i borgjezisë?! Vepra ime, “Gjenerali…” u botua në ’70-tën, në prill, në Francë, në Paris. Me përkthimin në frëngjisht, vepra ime u fut në klubin e letërsisë evropiane. Për një vit romani u përkthye gati në krejt Evropën Perëndimore. Ishte një sukses i bujshëm. Në atë kohë të gjithë u vunë në një pozitë të vështirë, edhe shteti shqiptar, ajo që quhej partia. Ç’do të bëjmë me këtë shkrimtar?! Normalisht, edhe mund të më ndalonin. Militantët thoshin ky është agjent; ata mendonin kështu vetëm se borgjezët e donin veprën time; “E duan, sepse e shikojnë si të tyren”, – thoshin. Të gjithë më pyesnin: I kujt je?! Dhe unë duhej të rrija gjakftohtë. Nëse nuk do të ruaja gjakftohtësinë do të merrja fund. Unë vazhdoja të isha shkrimtar normal, ama i gjithë opinioni ishte në dyshim. Që në atë kohë u thanë fjalët më të mëdha për mua, ato që u thanë më vonë janë thënë që në atë kohë. Isha shumë i ri për të qenë i famshëm, isha 33 vjeç. Unë kisha dy rrugë: o të pushoja së shkruari, ose ta prishja artin tim; të mos i pëlqeja më borgjezisë, si të thuash. Unë habitem edhe vetë sesi e kalova këtë periudhë të vështirë të dyzimit; një dyzim i tmerrshëm: je edhe borgjez, edhe jeton në një vend komunist. Ky është paradoksi më i madh që u krijua. Ndodhi me Pasternakun, u bënë skandale, e dëbuan, e shpallën armik, e ndaluan, nuk e pranoi as çmimin “Nobel”. Pasternaku vdiq nga dëshpërimi pas 6 muajsh. Unë e përjetova fatin tim të ardhshëm kur isha student në Moskë, ndryshimi i vetëm ishte se ai mori çmimin “Nobel”, prandaj e refuzoi. Unë u bëra i famshëm dhe nuk ndodhi kjo gjë për fat të mirë, që të më ngrihej Shqipëria më këmbë. Enver Hoxha, si duket, u tremb nga kjo gjë, s’e përballonte dot një pëlqim të madh të Evropës borgjeze. Shteti bënte sikur s’kuptonte, nuk përmendej romani shumë, nuk është se u ndalua, por pothuajse u ndalua, askush nuk fliste për sukseset jashtë, por të gjithë e dinin, kisha dëgjuar të flitej në radio, vinin lajme. Ishte një gjë shumë emancipuese për shoqërinë. Sa ishte e bukur, ishte edhe e rrezikshme, dhe unë u mësova me rrezikun dhe s’më bënte më përshtypje. Të më quanin mua borgjez, dekadent, nuk më bënte më përshtypje. Dhe unë me veten time thosha: po unë ashtu jam. Dhe nga njëra anë s’kishin faj që më quanin ashtu. “Përbindëshi” që shkrova pas “Gjeneralit…”, tregon hapur se unë s’u tremba, kisha një guxim shumë të madh, pasi bëra një vepër surrealiste krejtësisht, sigurisht që ma ndaluan, atëherë m’u krijua problemi se a do të vazhdoja më të shkruaja, sepse kërcënimet sa vinin e shtoheshin. Pas “Përbindëshi”-t, unë thashë se o do të shkruaja një vepër për jetën socialiste, o nuk do të shkruaja më, sepse gati nuk më lejohej më të shkruaja. Kështu qëlloi që u shkrua “Dasma”, dhe u pendova, normalisht që u pendova. “Dasma” është pak a shumë një vepër me ato norma që kërkoheshin, ama kjo vepër më hyri në punë shumë, sepse u betova se nuk do të shkruaja më vepra të tilla. Më vonë, zgjodha të bëja një vepër stërkomuniste, në kuptimin e jashtëm, “Dimri i vetmisë së madhe”. Askush nuk shkruante për përçarjen e kampit socialist, tabuja më e madhe kjo ishte. Në të gjithë kampin socialist nuk ka një vepër për këtë subjekt, ishte subjekti më delikat dhe i paprekshëm. Unë, duke përfituar nga dalja e Shqipërisë nga kampi, thashë të shkruaja këtë “çast heroik”, në thonjëza, por ishte shumë i rrezikshëm, jashtëzakonisht, të shkruaja mbledhjen e Moskës. Po ta shikoni botimin e parë, sepse po shkruaj një ese në lidhje me këtë roman, ka disa detaje, që janë jashtëzakonisht të habitshme….

A mund të ketë periodizim të krijimtarisë suaj? A mund të jetë një lloj ndarjeje klasifikimi para viteve ’90 dhe pas viteve ’90?

Gjëja më e mirë te një shkrimtar është kur vepra nuk periodizohet politikisht. Domethënë, ajo që të bën krenar është kur veprën po ta studiosh nuk shikon ndonjë ndryshim nga vepra e periudhës komuniste nga ajo e periudhës postkomuniste, është pothuajse e njëjta. Nuk ka periodizim që lidhet me rendin politik. Vepra ime është njëlloj nga ana estetike dhe artistike, të cilat janë kriteret e vetme bazë, është e njëllojtë. Tipike është “Piramida”, e cila është shkruar gjysma në komunizëm dhe gjysmën e mbarova kur shkrova në Francë. Kjo vepër s’ka asnjë ndryshim, nuk e dallon dot. Kisha shkruar tetëdhjetë faqet e para të “Piramidës” dhe ua lashë miqve të mi këtu, pa u thënë se do të arratisem, sigurisht, në ’90-tën. Shkrova gjysmën dhe mendova se do ta mbaroj ndonjë ditë kur të jem jashtë. Edhe vepra u nda fizikisht përgjysmë. Ra komunizmi, mora në telefon dhe thashë botojeni; dhe e botoi “Rilindja demokratike”, gazeta e parë e demokracisë, që sapo doli….

Prandaj thashë frazën: nuk ka periodizim politik, kjo është gjëja më e mirë, se do të ishte e trishtueshme, nëse vepra që shkrova më pas të ishte kritikuese ndaj komunizmit. Në 1992 ose 1993 e mbarova “Piramidën” dhe e botova në Francë. Një tjetër shembull është edhe “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, i botuar si vepër në vitin 1981. Kjo është vepra ime më e guximshme kundër komunizmit dhe e kam shkruar dhe botuar në komunizëm, e jo pasi ra regjimi. Pra, kur thuhet vepra nuk ka periodizim politik, këtu është i gjithë thelbi. Dhe unë jam krenar për këtë gjë; veprën më kontestatore kundër komunizmit e kam shkruar pikërisht në komunizëm. Dhe kur?! Më 81-in, në vitin më të zi të diktaturës, vit kur u vra Mehmet Shehu. “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” është vepra më e zymtë kundër komunizmit, që është botuar, e cila u ndalua menjëherë.

Po ribotimet para rënies së komunizmit, nga cili aspekt i keni ripunuar?

Ripunime politike në veprën time s’kam bërë askund. Për shembull, “Dimri i vetmisë së madhe” është botuar tri herë: botimi i parë është “Dimri i vetmisë së madhe”, ndërsa botimi i dytë, “Dimri i madh”, është botimi i censuruar, pra iu ndërrua edhe titulli. Pas ’90-ës ka triumfuar botimi i parë, ku është misteri këtu, ku është konformizmi?

Në romanin “Hija”, ju merrni trajtat e Kostan-dinit, e të vdekurit, sa herë që dilni nga Shqipëria; vërtet kaq ferr ishte vendi ynë?

Mos harroni se unë isha shkrimtar normal i botës dhe jetoja në Shqipëri, në vendin më të izoluar, më anormal të botës. Isha shkrimtar i pëlqyer në atë botë, që ishte një botë tjetër, por isha i detyruar të jetoja në këtë botë. Është krejt e kuptueshme. Kjo është. Unë e kam shkruar atë vepër që ta lë pas vdekjes, e kam konceptuar si të tillë. Pra, unë do të vdisja në regjimin komunist, kështu besonim të gjithë, dhe botuesi im do të kishte një veprën time, zërin tim të fliste, të lirë nga çdo pengesë. Ajo vepër nuk ka ndryshim të madh nga të tjerat, por është hapur direkt, është kundër. Ai [e ka fjalën për botuesin të cilit ia besoi veprat] do të kishte një kundërzë nga ajo që mund të hapej nga regjimi shqiptar, që shkrimtari ynë i madh, i famshëm vdiq, ndaj ai do të thoshte që unë kam një vepër që nuk është kështu si thotë Shqipëria, por është ndryshe, prandaj atje është atmosfera e vdekjes, sundon kudo. Unë jam me leje të përkohshme në Perëndim, dy javë, tri javë. [Vërtet keni udhëtuar i vetëm në kohën e komunizmit?] Po! Shumë herë. Absolutisht! Ma hoqi fillin regjimi nga kjo anë, se unë s’kisha ç’i punoja tjetër, veç mos shkruaja ndonjë gjë kundër tij. Shkrimet m’i kontrollonin të gjitha, prandaj dorëshkrimin e ka marrë botuesi francez me shumë mangësi, ka qenë copa-copa, madje e kam paraqitur si përkthim, me frikën se mos kapej. Në fillim personazhet kanë emra austriakë, gjermanë, madje kisha gjetur edhe shkrimtarin, e kam thënë edhe diku tjetër…

(Intervista është realizuar në gusht 2014)