Kujtesë historike: Evropa në retrospektive

Nga Mimoza Golikja

Lufta e Parë Botërore dhe depresioni global ekonomik i viteve 1930 destabilizoi gati të gjitha demokracitë liberale në Evropë, madje edhe ato që nuk ishin futur në luftë. Në mes të kësaj pasigurie sociale dhe politike, fashizmi fitoi popullaritet të gjerë në disa vende, por nuk arriti në mënyrë të vazhdueshme për të përmbysur çdo sistem parlamentar jashtë Italisë dhe Gjermanisë.  Prapa paraqitjes ushtarake dhe demonstrimit publik që krijuan imazhin zyrtar të regjimeve të reja të Italisë dhe Gjermanisëe, qëndronte dekompozimi i liberalizmit të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Grupe të ndryshme të vlerave dhe qëllimeve themeluan “urdhra të reja”. Ishte diktatura ajo që u diktua nga lart dhe që nuk u pëlqye nga poshtë. Institucionalisht u praktikua shtypja e të drejtave të qytetarit dhe mos respektimi i tyre.

Ashtu si Benito Musolini (1883-1945), në krye të Italisë dhe Adolf Hitler (1889-1945), Fuhrer në krye të Gjermanisë, trumbetuan se do të ofrojnë forcën mbi dobësinë që kishte mbizotëruar më parë. Mendimet  antidemokratike të paraluftës, pakënaqësitë , elita intelektuale tani u bënë pjesë e një ideologjie popullore e forcës brutale. Musolini dha përkufizimin se “Shteti fashist është vullneti për pushtet dhe dominim”. Një mendim si ky tregonte se sa poshtë kishin rënë konsideratat politike evropiane nga parimet liberale të shekullit të tetëmbëdhjetë Ky zhvillim, kontradikta e tendencave sociale dhe ideologjia popullore e shekullit të nëntëmbëdhjetë, kanë  provokuar një koleksion të mahnitshëm të interpretimeve historike. Megjithatë, faktorët kryesor ose kushtet të cilat shpjegojnë fenomenin e ri të diktaturës mund të jenë mbledhur shkurtimisht. Fashizmi përfaqësonte një lëvizje të rëndësishme në një pjesë të vogël të vendeve evropiane. Edhe në ato vende ku fashizmi pati disa suksese  më në fund ato dështun dhe kjo shpjegon dështimin e përgjithshëm të fashizmit. Grupet fashiste kanë zhvilluar shumë strategji të reja që nga Lufta e Dytë Botërore, por ata praktikisht nuk patën asnjë shans për të fituar kontrollin e qeverive. Qytetarët në të gjitha vendet shpresojnë për stabilitet politik dhe prosperitet ekonomik dhe nuk e shohin fashizmin si një mënyrë realiste për arritjen e qëllimeve, madje as edhe në vendet ku tensionet etnike janë të forta. Në shumë vende fashizmi tërhoqi vëmendje të konsiderueshme në raportet e gazetave dhe të radios. Adolf Hitleri u bë kancelar i Gjermanisë në janar 1933 gjë që tregoi se Musolini kishte mbështetjen e një aleati të fuqishëm fashist. Italia pushtoi Etiopinë në tetor 1935 (sipas Itali:Fushata etiopiane) dhe armiqësia ndërkombëtare e pushtimit të Italisë çoi Musolinin në krijimin e lidhjeve më të ngushta me Hitlerin.  Hitleri dhe Musolini u bënë rivalë dhe aleatë. Fashizmi italian ishte i lidhur fatalisht me planet e guximshme të Hitlerit për të marrë kontrollin e shumë vendeve të Evropës dhe Rusisë. Madje edhe pse fashistët italianë kishin deklaruar se Italia nuk kishte asnjë “problem hebraik “, në vitin 1938 qeveria lëshoi papritmas “Nazi  style”, ligjet anti semite, gjë që  tregoi se kjo politikë u vendos përfundimisht kur ata dërguan 8.000 hebrenj italiane drejt vdekjes në kampet e shfarosjes në vjeshtën e vitit 1943.

Idea e një kombi në krizë

 Fashizmi kundërshtoi  idetë liberale si liria dhe të drejtat individuale, shkatërrimin e zgjedhjeve legjislaturat si dhe elemente të tjera të demokracisë. Pavarësisht qëllimeve idealiste të fashizmit, përpjekjet për të ndërtuar shoqëri fashiste i kanë hapur rrugë luftërave dhe përndjekjeve që kanë shkaktuar miliona vdekje, nëpërmjet racizmit totalitarizmit dhe dhunës. Referuar Roger D. Griffin B.A, Ph.D. Profesor në Departamentin e Historisë të Universitetit Oxford Brookes, termi “fashizëm” ishte përdorur më parë nga diktatori italian Benito Musolinit në 1919, sipas fjalës “fascio” që në italisht do të thotë “bashkim” ose “ligë”. Lëvizjet fashiste u shfaqën në fillim të shekullin e 20-të, në shumicën e vendeve evropiane dhe në disa ish koloni evropiane, si një përgjigje e pasigurisë  shoqërore dhe politike  të pas Luftës së Parë Botërore (1914-1918) dhe Revolucionit rus të vitit 1917. Por me përjashtim të Italisë dhe Gjermanisë, lëvizjet fashiste dështuan në përpjekjet e tyre për të kapur pushtetin politik.

Në Itali dhe Gjermani pas Luftës së Parë Botërore, fashistët arritën të fitojnë kontrollin e shtetit dhe u përpoqën për të dominuar të gjithë Evropën, duke rezultuar në miliona vdekje të holokaustit dhe Luftës së Dytë Botërore 1939-1945. Për shkak se fashizmi kishte një ndikim vendimtar në historinë evropiane nga fundi i Luftës së Parë Botërore deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, periudha 1918-1945, nganjëherë  është quajtur epoka fashiste. Fashizmi u diskretitua gjerësisht pasi Italia dhe Gjermania humbi Luftën e Dytë Botërore, por vazhdon ende sot në forma të reja. Një lëvizje fashiste pothuajse gjithmonë pohon se vendi përballet me një krizë të thellë. Në periudhën midis Luftës së  Parë dhe të Luftës së Dytë Botërore lëvizjet fashiste dhe partitë në gjithë Evropën imituan fashizmin italian dhe nazizmin gjerman. Ultranacionalizmi dhe etnocentrizmi i ideologjive fashiste i bën të gjitha ato raciste. Që nga viti 1945 shumë organizata me prirje racore fashiste janë frymëzuar nga nazizmi. Këto lëvizje të reja naziste janë referuara si neonaziste, sepse ato modifikojnë doktrinën naziste dhe për shkak se lëvizja origjinale naziste i frymëzon ato. Forma të fashizmit kundërshtojnë fuqishëm emigracionin për të ruajtur pastërtinë e kombit, por nga ana tjetër shumë lëvizje të hershme fashiste  kanë kërkuar për të zgjeruar territorin nën kontrollin e tyre dhe disa lëvizje moderne fashiste tentojnë ta marrin këtë pozicion. Nazizmi ishte përgjithësisht armiqësor ndaj fesë të organizuar dhe qeveria e Hitlerit, arrestoi qindra priftërinj në fund të viteve 1930, por disa lëvizje të tjera të hershme fashiste, u përpoqën për të identifikuar veten me një kishë kombëtare. Në Itali për shembull, fashistët në vitin 1930 u përpoqën për të fituar legjitimitet duke e lidhur veten me Kishën Katolike. Por në të gjitha rastet lëvizjet fashiste kanë hedhur poshtë frymën origjinale të krishterimit duke manifestuar dhunën dhe pastërtinë racore. Në vitet 1990 disa fraksione kombëtare në Bosnje-Hercegovinë të angazhuar në spastrimin etnik, kanë pasur në shënjestër largimin e dhunshëm të grupeve etnike, në qëllim të krijimit të një territori etnikisht të pastër. Në vitin 1999 Insistimi i qeverisë serbe mbi ndjekjen e kësaj politike kundër shqiptarëve etnikë në krahinën e Kosovës çoi në ndërhyrjen ushtarake nga Organizata e Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO). Përpjekjet naziste për të ndërtuar një perandori të re gjermane çoi në vrasjen sistematike të rreth gjashtë milionë civilëve gjatë vitit 1940, dhe vdekjen e miliona të tjerëve si rezultat i pushtimit nazist dhe më vonë horrorin e rivalizuar vetem nga sundimi i Josef Stalinit në Bashkimin Sovjetik. Nazistët kryesisht vranë çifutët, por në shënjestër patën edhe homoseksualët, personat me aftësi të kufizuara dhe anëtarët e pakicave fetare.

Nazistët, inkurajim e zhvillim i një teorie të re të gjeopolitikës

 Qëndrimet publike u prekën nga problemi në dukje i përgjegjësisë  shtypëse personale dhe i  lirisë individuale në një botë të pasigurisë ekonomike. Iluminizmi ideal i njeriut të vetëmjaftueshëm, të aftë për të përcaktuar fatin e tij, tani dukej mashtrues, në kundërshtim të plotë me kushtet bashkëkohore sociale dhe ekonomike. Liria rezultonte në  një luftë të pakuptimtë  jo vetë-përmirësimi. Për më tepër, individi ishte një viktimë e shumë pasojave të krijuara nga një ekonomi në masë e prodhimit brenda një rendi shoqëror të përbërë nga masa e popullsisë. Fashizmi dhe nazizmi janë parë dhe kanë fituar popullaritet si mbrojtës kundër kërcënimve të imponuara komuniste. Të dy Musolini dhe Hitleri  e kishin komunizmin kundërshtar të ideologjive të tyre. Për Hitlerin, komunizmi dhe nazizmi konkurronin për sistemet botërore në  një betejë të përgjakshme. Sipas tij në fjalën përmbyllëse për tubim të partisë naziste në Nuremberg në shtator 1936, ai tha se “Bolshevizmi ka sulmuar bazat e tërë rendit tonë njerëzor, themelet e konceptit tonë të qytetërimit, të besimit tonë dhe të moralit tonë.” Si garantues të rendit dhe sigurisë ekonomike, si mbrojtës kundër kërcënimit të një bolshevizmi të afërt, si mbështetësit e qëllimit të shenjtë kombëtar, Italia fashiste dhe Gjermania naziste ofruan një alternativë për pavendosmërinë e supozuar dhe paefektshmërinë e menjëhershme të demokracisë parlamentare. Kjo alternativë provoi të ishte si false dhe e tmerrshme dhe nuk u kuptua nga shumë prej atyre që i pasuan flamujt e këtyre sistemeve të reja.  Historikisht, dy diktatorët janë shtirur si mbështetës të shkëlqyer të traditës  dhe pasues të fatit kombëtar. Musolini si kolos stoik i Romës së Re, dhe Hitleri me armaturën e një kalorësi gjermanik. Që të dy i bënë thirrje popullit duke premtuar shpresë të re kombëtare dhe lavdi. Nazistët madje inkurajuan zhvillimin e një teorie të gjeopolitikës, në të cilën Gjermania u konsiderua si zemra e madhe e “ishullit botëror”, për këtë arsye është e destinuar që të jetë sundimtari i saj dhe në jug, Musolini me “shkëlqimin perandorak të Romës që kërkonte edhe një herët të bëhej  zgjidhja e shkëlqyer e Mesdheut, “deti ynë”.

Prodhimi i “Rendit të ri social”

Ata që kanë vizituar Italinë pas 1922, kur fashistët erdhën në pushtet, kanë treguar që Musolini i kishte drenazhuar kënetat si dhe ndërtesat publike që ai kishte urdhëruar të ndërtoheshin. Edhe ata që  kanë vizituar Gjermaninë pas vitit 1933, kur nazistët erdhën në pushtet, kanë komentuar shpesh për pastërtinë e rrugët e qytetit. Shfaqja  e pamjes së jashtme e “sistemeve efikase”, sipas “urdhrave të reja” komentohej nga kritikët, “trenat janë drejtuar në kohë”. Nëse kishte shumë njerëz  që ekspozonin këmishat e zeza dhe kafe dhe në qoftë se shahej profili i jashtëm i Duçes të Italisë apo mustaqet e Fyhrerit të Gjermanisë, që u shfaqën me bollëk pa shije fotografike, këto ishin çështjet pa pasoja të mëdha. Edhe Winston Churchill ka vërejtur në mesin e viteve 1920 se “nëse ai do të kishte qenë një italian, do të ishte një fashist”. Fillimisht pati një mendim të gjerë popullor se diktatorët do të merrnin atë që merritonin dhe popujt që vuajtën do të ishin të gjithë më mirë pas sundimit të tyre të shkurtër. E vërteta ishte ndryshe. Opozitarët politikë u vranë ose burgosën, çensura  u bë e dukshme, imponimi i të fortit, kontrolli i mendimit dhe mbikëqyrja e rreptë  e edukimit të të rinjve si dhe ngritja e propagandës në një formë të re. Forcat e policisë u përdorën, jo për ruajtjen e rendit publik, por për shkatërrimin e tij. Nëse këto karakteristika të përgjithshme u shfaqën në shkallë e intensitet të ndryshëm në të gjitha vendet ku u vendosën  diktaturat në vitet 1920 dhe 1930, ato ishin më të theksuara në Itali dhe Gjermani.  Fashizmi italian për disa studjues “prodhoi një “rend të ri” më pak efektiv, më pak represiv dhe rrjedhimisht më pak shkatërimtar shoqëror se sa nazizmi”, si dhe  italianët nuk gjeneruan një frymë racizmi si ajo që ishte thellësisht e rëndësishme në ideologjinë dhe praktikat e Gjermanisë naziste. Megjithatë Hitleri kishte deklaruar se Musolini ishte modeli i tij, idhulli i tij në fillimet politike. Musolini ishte i pari që bëri diktaturë të suksesshme në një shtet modern, në shkallë të gjerë evropiane. Duke përfituar nga kriza parlamentare që kishte prekur Italinë në epokën e menjëhershme të pasluftës, krizë që solli zhgënjim dhe papunësi. Ndryshimet e propozuara nga fashistët asnjëherë nuk u realizuan plotësisht dhe rendi i ri ekzistonte në letër shumë më shumë se sa në realitet. Nazizmi në Gjermani ishte i një mënyrë krejt tjetër. Regjimi ishte i pamëshirshëm, efektet e aktiviteteve të tij ishin çnjerëzore dhe shkatërruese. Ky degradim ishte i tmerrshëm. Kundërshtarët politikë, pavarësisht nga përkatësia fetare ose etnike, u torturuan dhe u vranë. Terrori u institucionalizua, dhe shprehja e tmerrshme publike më famëkeqe e “Crystal Night” (nëntor 1938), ishte kur sinagogat çifute dhe dyqanet u sulmuan nga nazistët dhe i dhanë kështu, emrin ngjarjes.  Kultura u përbuz barbarisht, që u pasuan me libra të djegur dhe censura të  imponuar pa mëshirë dhe krijimi i doktrinës dhe politikave raciste. Në shumë analiza të Evropës, depresioni ishte jo vetëm ekonomik, por edhe psikologjik  shoqëria evropiane kishte humbur besimin e saj, situata e brendshme e konfuzionit dhe dëshpërimit që karakterizoi dy breza pas Luftës së Parë Botërore kishte paralele ndërkombëtare.

Evropa e pas luftës, dekada e rimëkëmbjes evropiane

Statistikat treguan një histori të përmasave të tmerrshme. Njëzetepesë milionë rusë ishin të pastrehë. Të gjitha qytetet e mëdha gjermane kishin rreth 80 për qind të shtëpive të tyre të shkatërruara gjatë luftës. Gjysma e Francës dhe sistemi hekurudhor i Italisë u shkatërruan. Anglia kishte përdorur çerekun e investimeve të saj të huaja për të financuar luftën. Zhvendosje e popullsisë gjermane. Katër milion polakë dhe qytetarë sovjetike u zhvendosën në zonat e reja. Miliona të tjerët të emigruar. Në çdo kuptim të fjalës jeta evropiane ishte e pazgjidhur. Por në mënyrë retrospektive  mund të shihet se ndryshimet më të rëndësishme nuk erdhën nga shërimi, por nga rindërtimi. Efektet e këqia të luftës u tejkaluan më shpejt dhe mori formë një Evropë e re. Viti i parë i epokës së pasluftës ishte një vit i zymtë, vit i “të  korrave” të këqija, dimër shumë i ftohtë, mungesë e fondeve kapitale dhe një peizazh ende urban  i ndërtesave të rrënuara. Termi “shërim” tashmë i përdorur gjerësisht si përshkrues i rendit dukej si një tallje. Viti 1946, si vit i paqes ishte vetëm mungesa e luftës. Megjithatë brenda dy dekadave Evropa do të transformohej dhe do të kthehej në një nga qendrat më të rëndësishëm të botës industriale, duke gëzuar një nga standardet më të larta të jetesës, si dhe e pastruar nga plagët më të rënda të luftës. Në vitet 1970 nxënësit gjermanë e dinin se kush ishte Hitleri dhe emri i “Porsche” i lidhur më parë me tanket “Royal Tiger”, tashmë   u vendos në një nga makinat më të njohura sportive në botë. Zhvillimi ekonomik i kohës së pasluftës është quajtur një “mrekulli”, jo për shkak se ajo ka ndodhur në mënyrë misterioze, por për shkak se ajo ndodhi me një shpejtësi të paparashikuar. Mrekullia ekonomike ishte baza për një numër të ndryshimeve të tjera mjaft të dukëshme, por krahas përparimit ekonomik ishte  zhvillimi i pazakontë social në demografinë e përgjithshme. Popullsia evropiane u rrit në numër në mënyrë që kontinenti i vjetër u bë i ri në aspektin e popullsisë në moshë mesatare. Shumëllojshmëria e aktiviteteve ekonomike, rishpërndarja e pasurisë dhe mobiliteti social karakteristikë e Europës bashkëkohore, kanë ndryshuar dy kushtet dhe perceptimet e strukturës shoqërore. Evropa e ka lënë pas të kaluarën e saj. Ajo ka hyrë në një sistem global politik dhe në një ekonomi globale.

Riorganizimi ekonomik, plani Marshall, dimensionet e reja ekonomike

Të gjithë kritikët pajtohen se ekonomia evropiane jo vetëm që ishte rrënuar  nga lufta, por  ajo gjithashtu u pengua rëndë prej saj. Pas një serie të kredive emergjente në vitin 1946, Shtetet e Bashkuara hynë në një sipërmarrje të rëndësishme financiare. Në qershor të vitit 1947, gjeneral George Marshall,  mbajti një fjalim të pazakontë para  studentëve të Harvardit. Ai përdori rastin për të përshkruar një program të ri të ndihmës së huaj për Evropën e shkatërruar nga lufta. I autorizuar nga Kongresi i Shteteve të Bashkuara në vitin 1948, Plani Marshall, dha kredi  për shtete të veçanta evropiane dhe derdhi një vlerë 12000000000 $ të ndihmës në Evropë në periudhën e parë katër vjeçare, që ishte koha  dhe hapësira më e rëndësishme, në të cilën u realizua Plani Marshall. Si rezultat i kësaj ndihme financiare, ekonomitë e Europës bënë një përparim të dukshëm, plani  ishte  ekonomikisht i rëndësishëm pasi ai ndihmoi për stimulimin e tregtisë shumëpalëshe, e cila kishte pësuar rënie në periudhën e Depresionit. Plani Marshall i bëri Shtetet e Bashkuara një faktor kryesor financiar në ekonominë evropiane.  Investimet amerikane u rritën me dekadën e dytë të rimëkëmbjes,  produktet evropiane filluan të gjejnë një treg të madh në Shtetet e Bashkuara, si dhe ndërmarrja e hapave të tjerë  menjëherë pas luftës me qëllim konsultimin dhe bashkëpunimin.

Hap i madh  për të ecur përpara erdhi me kërkesën franceze për një administrin të përbashkët  me gjermanët për Qymyrit dhe Çelikut. Plani i ministrit të Jashtëm Frances Robert Schuman ishte një revolucion: Një zyrë mbinacionale do të ngarkohej me kompetenca vendimmarrëse. Pra ky ishte dhe guri i themelit për krijimin e Bashkimit Evropian që u formulua nga Ministri i Jashtëm Francez, Robert Schuman, në deklaratën e tij të 9 majit të vitit 1950, në të cilën ai parashtroi idenë e përpunuar më parë me Jean Monnet për bashkimin e industrive evropiane të qymyrit dhe çelikut. Sipas tij, kjo do të përbënte një nismë historike për ndërtimin e një “Evrope të organizuar dhe vitale”, pa të cilën paqja në botë do të ishte e pamundur. Plani Schuman u bë realitet me nënshkrimin në Paris të Traktatit Themelues të Komunitetit Evropian të Qymyrit dhe Çelikut më 18 prill të vitit 1951. Instrumenti administrativ i krijuar për të siguruar një treg të lirë apo të përbashkët në kuadër të shteteve pjesëmarrëse për këto mallra bazë ku efikasiteti i zhvillimit dhe shpërndarjes ka qenë koncepti kyç dhe rezultati ishte suksesi. Miratuar nga Traktati i Romës në vitin 1957, Komuniteti Ekonomik Evropian i njohur nën titullin “tregu i përbashkët” zgjeruoi fushëveprimin e integrimit ekonomik. Raymond Aron, një nga analistët e njohur francez, shpiku frazën “lapidar kontinental” për të përshkruar superfuqinë e kohës së pasluftës. Në një integrim të tillë ekonomik  Evropa eci si një forcë e tretë industrial krahas Shteteve të e Bashkuara dhe Bashkimin Sovjetik, duke fituar objektiv politik dhe kulturor atë të sigurimit të vendit, si një Evropë tashmë e ndryshuar.