Austria rrëfehet : Bëmat e mbijetesës e gjigantit “të vogël” të Europës

Nga Fatos Baxhaku

Në fund të janarit 1916, armatat austro-hungareze hynë në Shkodër. Para tyre qyteti mbahej nga serbët dhe malazezët. Shkruan një dëshmitar i kohës nga familja legjendare e Bushatllinjve: “Pa dallim feje e përkatësie shumë atë natë festuan me hallvë e ëmbëlsira”. Kishte nisur kështu ajo që të moshuarit e Veriut e quajnë ende “nemcja i parë”, në dallim nga pushtimi gjerman i 1943-1944, që ishte thjesht “nemcja i dytë”. Ishte një pushtim i vërtetë me çdo gjë që kjo sjell nga pas, porse, si për çudi, të gjitha të këqijat e kësaj kohe janë harruar, mbahen mend vetëm të mirat: shkollat, administrata, Komisija Letrare, gazetat, dekovilët, rrugët, mjekët, studentët e pafund…

Në Shqipëri duket se austro-hungarezëve nuk u dukej vetja edhe aq larg nga shtëpia. Edhe më parë kishte pasur një traditë të gjatë që kishte nisur që nga Hahn, porse edhe udhëtarë, klerikë, gjeografë, sipërmarrës që të njiheshin me këtë vend asokohe gjysmë enigmatik që quhej “Albanien” dhe që banohej nga një racë që në gjermanisht falë librave të Karl May u quajtën “die Arnauten”. Mbase kjo lidhje jo thjesht politike apo ekonomike e ka fillesën në mesin e shekullit XIX, atëherë kur monarkia austro-hungareze mori të drejtën e “Kultusprotektoratit”, pra të një lloj kujdestari të njohur ndërkombëtarisht për katolikët shqiptarë. Mirëpo sikur të jetë vetëm kjo arsyeja e një miqësie të gjatë shekullore do të ishte shumë e thjeshtë dhe një shpjegim empirik nuk e ka jetën të gjatë. Ka të paktën një gjë nuk është shpjeguar ende në këtë historinë e gjatë të miqësisë mes Austro-Hungarisë dhe Austrisë më pas me ne shqiptarët, pasardhës të “arnautëve” të Karl May.

Një shpjegim është i mirëfilltë politik. “Drang nach Osten”, synimi që inspiroi politikën e Vjenës deri në përfundim të Luftës së Parë Botërore, ishte një synim imperialist në një kohë lulëzimi të koncepteve dhe praktikave koloniale. Një shpjegim tjetër është qenësia thellësisht katolike e Perandorisë Habsburge. Feja asokohe ishte një motiv shumë i pranuar në politikë, jo si sot që fshihet pas fasadave moderne propagandistike. Një arsye tjetër e këtij interesi austro-hungarez për Shqipërinë e rropatur mund të jetë edhe ekonomik. Sido që të ishte puna, fushat dhe malet e Shqipërisë ofronin mallra relativisht të mira në këmbim të produkteve industriale nga Praga, Budapesti, Vjena apo Graci. Lundrat e ulqinakëve dhe shkodranëve shkonin si pa të keq në Trieste, daljen e atëhershme në Mesdhe të monarkisë.

Mund të jetë njëra arsye, apo të tëra bashkë çelësi për të shpjeguar një simpati që rrallë ndodh mes popujve, sidomos në një rajon të trazuar sikurse vazhdon ende të jetë ky i yni. Është punë e historianëve që ta qëmtojnë më tej këtë gjë. Austriakët na kanë njohur prej kohësh. Ne nuk mund ta themi të njëjtën gjë për historinë e tyre. Mbase njohja më e thellë e ndërsjellë do ta na bëjë të kuptojmë plot gjëra mbi një histori ta pazakontë miqësie mes dy popujsh. E bash e në këtë pikë na ndihmon një libër i publikuar tash e do ditë (Alois Niederstaetter, Historia e Austrisë, përktheu Genc Lafe, DITURIA, Tiranë 2015, 382 f., 1500 lekë). Në histori duhen marrë parasysh edhe faktorët njerëzorë, ata të paparashikueshmit dhe të paplanifikueshmit.

Kur në vjeshtën e 1918, perandoria e madhe u shkërmoq, prej territorit të saj kolosal lindën plot shtete. Vetë austriakët e panë veten të dyzuar mes të qenët gjermanishtfolës dhe të qenët një shtet i ri. Uria bënte kërdinë, papunësia kishte arritur rekorde të papara, energjia, fabrikat, inflacioni, të gjitha ishin në krizë. Telashi ishte edhe më i madh nëse mendoje për një popull, apo popuj që ishin mësuar të jetonin në territore pafund dhe që tashmë duhej të mësonin sytë me horizonte të ngushtë.

Bash e në këtë kohë, me qindra austriakë mbërritën në Shqipëri. Kërkonin punë në këmbim të pagës në napolona flori. Kujtimet e mira, që kishin lënë në kohën e “nemces së parë”, kultura që sillnin, lajmet e mira që vinin nga bursistët e shumtë shqiptarë në Vjenë, Grac, Insbruk apo Zalcburg, etja që kishim ne për kulturë, dije, art dhe mjeshtëri bënë që shumë prej tyre të mund t’i mbijetonin krizës që kishte pllakosur shtetin e tyre të mpakur. Ishte koha që e quajmë rëndom “e Ahmet Zogut”. Ahmet Zogu, më vonë Mbreti Zogu I, ishte një admirues i madh i Vjenës dhe i kulturës austriake. Shumë prej ligjeve që inicioi më pas e kishin fillesën pikërisht në ato çka ai njohu në qëndrimin e tij vjenez përgjatë Luftës së Parë Botërore. E kështu, njohja e mëparshme, afërsia kulturore, gjeografike, ndihma e madhe në Pavarësinë e Shqipërisë, nevojat ekonomike reciproke, bënë që të farkëtohej kjo miqësi, e cila vazhdon edhe në brezat e rinj.

Në kohët tona, botimi i një libri të ri në shqip pritet në shumë mënyra. Më e përhapura është padyshim indiferenca. Porse ka raste që ne vetë kemi nevojë për përgjigje. Ndër debatet tona, ndër shtëpitë tona ngremë pyetje dhe përgjigjemi po vetë. Në rastin e “Historisë së Austrisë” së Niederstaetter kemi të bëjmë me një tjetër gjë. Në këtë rast do kemi mundësinë të jemi edhe vetë më të qartë së paku për një histori të gjatë simpatie mes dy popujsh që janë edhe afër, por që nuk janë më kufitarë, por mbase edhe më rëndësishmja, do të kemi rast që të njohim shembullin e një populli që shkoi deri në zgrip të asgjësimit, por që u ngrit më pas atje ku është me durim e tolerancë, me punë, me kulturë, me modesti. Një libër i mirë, një shembull i madh, një çelës i duhur.

 Tetor-nëntor 1918; fundi dhe… fillimi i ringritjes

“…Kur presidenti amerikan Woodrow Wilson në ‘Programin’ e tij të njohur me 14 pika u premtoi popujve të Austro-Hungarisë një zhvillim autonom, një grevë masive në Austri shkaktoi tashmë frikën për shpërthimin e një revolucioni. Shpallja e synimit, nga perandori Karl më 16 tetor 1918, për ta kthyer Cisleithaninë në një lidhje shtetesh kombëtare – një përpjekje e fundit shpëtimi – jo vetëm erdhi shumë vonë, por madje përligji shpërbërjen e Shtetit. Perandori, qeveria e tij e fundit e kryesuar nga kryeministri Heinrich Lammasch (1863-1920), dhe pjesa e mbetur e Këshillit Perandorak, që u mblodh deri në vjeshtën e 1918-s, nuk mund të ndikonin në ecurinë e ngjarjeve. Lufta kishte kushtuar viktima të panumërta. Vetëm në zonën e Austrisë së sotme, sipas përllogaritjeve, kishin humbur jetën rreth 190.000 ushtarë, këtyre u shtoheshin edhe ata që kishin pësuar dëmtime të përhershme ose që u kthyen nga robëria vetëm pas disa vjetësh. Në tërësi, Monarkia Austro-Hungareze humbi rreth 1.5 milionë ushtarë, të cilët ranë në fushën e betejës ose vdiqën në robëri. Ekonomia ishte shkatërruar, rrjeti i transportit ishte rrënuar. Pavarësisht nga racionimi i rreptë, prej prodhimit vendas mund të mbulohej më së shumti një e treta e nevojës për ushqim. Një pjesë e madhe e popullsisë vuante nga uria dhe të ftohtët. Po aq e keqe ishte gjendja edhe në sektorin e energjisë. Inflacioni gjatë luftës e kishte ulur fuqinë blerëse në një të gjashtëmbëdhjetën e vet. Mjerimit material iu shtua edhe ai mendor, i cili shkaktoi rrënimin e monarkisë si sistem vlerash dhe referimesh…

Më 21 tetor 1918, deputetët gjermanishtfolës të Këshillit Perandorak u mblodhën në Kuvendin Vendor të Austrisë gjermane (Deutsche Oesterreich). Kjo asamble emëroi një Këshill Shtetëror, i cili u ngarkoi kryerjen e detyrave qeverisëse sekretarëve të shtetit dhe më 30 tetor i dha Shtetit të ri një Kushtetutë të përkohshme. Pak më vonë, më 11 nëntor, perandori Karl shpalli se hiqte dorë ‘nga çdo pjesë e punëve të Shtetit’, një ditë më pas u shpall Republika. Paralelisht me këtë, në Pragë u shpall shteti çekosllovak, popujt sllavojugorë dhe hungarezët u shkëputën nga njësia e monarkisë habsburge. Galicia iu bashkua Polonisë së rilindur…

Vendimin për të ardhmen e Austrisë së fundi e morën fuqitë fituese në traktatin e paqes të nënshkruar në St.-Germanin-en-Laye (10 shtator 1919). Ato ia ndaluan asaj bashkimin me Gjermaninë, si dhe mbajtjen e emrit Austria Gjermane. Republika, e shtrënguar të jetonte e pavarur, u detyrua të hiqte dorë nga vendet e Sudeteve, të cilat i kaluan Çekosllovakisë, nga Tiroli i Jugut dhe nga Lugina Kanal e Karintisë, të cilat i kaluan Italisë, si dhe nga një territor në Steierin e Poshtëm që i kaloi mbretërisë serbo-kroato-sllovene…”.

(Cituar nga: Alois Niederstaetter, Historia e Austrisë, përktheu Genc Lafe, DITURIA, Tiranë 2015).