Një përplasje që sfidon kontrollin politik mbi akademinë amerikane

Në një kohë kur universitetet amerikane po përballen me trysni të vazhdueshme politike, qëndrimi i prerë i Harvard-it kundër kërkesave të administratës Trump përbën një pikë kthese në marrëdhënien mes pushtetit shtetëror dhe autonomisë akademike. Me një histori 140 vjet më të vjetër se vetë Shtetet e Bashkuara dhe një fond prej mbi 53 miliardë dollarësh – më i madh se Produkti i Brendshëm Bruto i afro 100 vendeve – Harvard ka jo vetëm kapacitetin, por edhe përgjegjësinë për të mbrojtur vlerat e lirisë akademike.
Administrata Trump ka kërkuar nga universiteti që të ndajë të dhëna mbi rekrutimet, të pranojë mbikëqyrje të jashtme për “diversitetin e pikëpamjeve” në çdo departament dhe të dorëzojë më shumë kontroll të brendshëm te qeveria federale. Disa universitete, si Columbia University, kanë bërë lëshime për të shmangur humbje të mëdha financiare, duke pranuar mbikëqyrje të reja për departamentet që merren me studimet e Lindjes së Mesme dhe rajone të tjera të ndjeshme. Por Harvard refuzoi qartazi. Në një letër publike, presidenti Alan Garber deklaroi se “as Harvard, as ndonjë universitet tjetër privat nuk mund të lejojë të merret peng nga qeveria.”
Ky akt rezistence nuk është një qëndrim i izoluar, por një sinjal i fuqishëm për të gjithë sektorin akademik amerikan. Juristë të njohur, përfshirë konservatorë, e kanë quajtur këtë një moment të jashtëzakonshëm që mund të frymëzojë rezistencën edhe në fusha të tjera si media, gjyqësor dhe avokati. Ideja që qeveria mund të diktojë përbërjen ideologjike të një fakulteti është në vetvete një kundërshti me parimet mbi të cilat është ndërtuar liria akademike në një shoqëri demokratike.
Kjo përplasje nuk është larg nga realitetet që kanë ndodhur edhe në Shqipëri. Kujtojmë protestat studentore të vitit 2018, ku mijëra studentë dolën në rrugë për të kërkuar jo vetëm kushte më të mira, por edhe një universitet më të pavarur nga ndikimi politik dhe financiar. Ligji për Arsimin e Lartë i miratuar në vitin 2015 u kritikua gjerësisht nga pedagogë e ekspertë si një hap drejt komercializimit të arsimit dhe rritjes së kontrollit shtetëror mbi institucionet publike. Akademikë të shquar ngritën zërin kundër asaj që e konsideronin centralizim të tepruar dhe tentativë për ta bërë universitetin pjesë të mekanizmave të pushtetit.
Raste të ngjashme janë shfaqur edhe në vende të tjera evropiane. Në Hungari, Central European University, i themeluar nga George Soros, u detyrua të largohej nga vendi pas një ligji të miratuar nga qeveria e Viktor Orbán, i cili kërkonte kushte të pamundura për vazhdimin e aktivitetit. Edhe pse CEU përmbushi kërkesat formale, ai nuk u lejua të operojë më në Budapest dhe u zhvendos në Vjenë – një rast tipik i ndërhyrjes politike që kufizon lirinë akademike në emër të kontrollit ideologjik.
Në Poloni, qeveria nacionaliste është përfshirë në rishkrimin e narrativave historike në librat shkollorë dhe në ndjekjen penale të historianëve që hedhin dritë mbi aspektet më të errëta të së shkuarës. Një shembull i tillë është rasti i historianëve Jan Grabowski dhe Barbara Engelking, të cilët janë përballur me sulme politike dhe ligjore për studimet e tyre mbi përfshirjen e disa polakëve në Holokaust.
Në të gjitha këto raste, qeveritë përpiqen të kontrollojnë jo vetëm burimet financiare të universiteteve, por edhe përmbajtjen e ideve që qarkullojnë brenda tyre. Ajo që e bën të veçantë qëndrimin e Harvard-it është se, për herë të parë pas një kohe të gjatë, një universitet i nivelit të lartë refuzon kompromisin dhe vendos të mbrojë me forcë vlerat e tij themelore. Siç u shpreh presidenti i Këshillit Amerikan të Arsimit, nëse Harvard nuk do të merrte këtë qëndrim, institucionet e tjera nuk do të kishin guximin ta bënin.
Universitetet e mëdha nuk janë vetëm qendra të dijes apo kërkimit shkencor – ato janë gjithashtu institucione morale dhe kulturore me ndikim të jashtëzakonshëm në formësimin e shoqërisë. Historia ka treguar se kur këto institucione marrin qëndrime të forta në kohë krize, ato shërbejnë si udhërrëfyes për të tjerët, duke vendosur standarde jo vetëm akademike, por edhe etike dhe politike. Roli i tyre nuk është vetëm të mësojnë, por edhe të guxojnë – të mbrojnë lirinë, të sfidojnë pushtetin kur është e nevojshme dhe të frymëzojnë një kulturë të qëndresës intelektuale.
Në Shtetet e Bashkuara, një nga rastet më të njohura është qëndrimi i Universitetit të Kalifornisë në vitet 1960, kur studentët dhe profesorët kundërshtuan kufizimet ndaj fjalës së lirë dhe luftën në Vietnam. Lëvizja “Free Speech Movement” në UC Berkeley nuk ishte vetëm një revoltë studentore, por një lëvizje që më pas u përhap në kampuset e tjera dhe ndikoi në debatet kombëtare për të drejtat civile dhe lirinë akademike.
Një tjetër shembull historik është qëndrimi i Universitetit të Harvard-it dhe MIT gjatë periudhës së McCarthy-t në SHBA, kur presioni për të larguar profesorët me bindje të majta ishte shumë i lartë. Këto institucione mbrojtën disa prej pedagogëve të tyre, duke u pozicionuar kundër histerisë politike të kohës dhe duke ruajtur lirinë e mendimit në një periudhë kur ishte më e lehtë të heshtje.
Në Evropë, Universiteti i Sorbonës në Francë ka qenë shpesh në qendër të ndryshimeve të mëdha sociale. Në majin e vitit 1968, studentët e Sorbonës udhëhoqën protesta masive kundër autoritarizmit dhe status quo-së, të cilat më pas u përhapën në të gjithë vendin dhe ndikuan në rrëzimin e qeverisë së De Gaulle-it. Universiteti, në këtë rast, nuk ishte vetëm hapësirë mësimore, por u bë epiqendër e ndryshimit shoqëror.
Po ashtu, Universiteti i Oksfordit në Mbretërinë e Bashkuar ka një histori të gjatë përplasjesh me pushtetin politik. Në vitet ’80, për shembull, një numër i madh kolegjesh refuzuan të pranonin investime të lidhura me regjimin e aparteidit në Afrikën e Jugut, duke ndjekur një qëndrim etik që më vonë u përhap në shumë universitete të tjera në Britani dhe SHBA. Ky akt bojkoti akademik dha një sinjal të qartë se universitetet mund të jenë faktorë presioni moral në politikat ndërkombëtare.
Edhe në Evropën Lindore, në periudhën komuniste, universitetet shpesh përbënin të vetmet hapësira ku ruhej një frymë kritike. Universiteti i Varshavës në Poloni dhe Universiteti Karl në Pragë ishin të njohur për profesorë dhe studentë që sfidonin narrativat zyrtare dhe ruanin mendimin e lirë, edhe nën trysni të vazhdueshme nga regjimet autoritare.
Këto raste historike dëshmojnë se universitetet e mëdha mund të luajnë një rol që shkon përtej mureve të kampusit: ato mund të formësojnë moralin publik, të nxisin lëvizje qytetare dhe të mbrojnë të drejtat themelore kur pushteti përpiqet t’i shkelë ato. Kur një universitet si Harvard vendos të kundërshtojë presionin politik, ai nuk vepron vetëm për veten, por edhe për qindra institucione më të vogla që e ndjekin nga pas. Po ashtu, kur një universitet në Evropë ose gjetkë mbron lirinë e tij, ai mban gjallë shpresën se arsimi mund të jetë ende një formë e rezistencës.
Dhe vërtet nuk vonoi shumë dhe erdhi ndryshimi i qëndrimit i Universitetit Columbia. Universiteti i Kolumbias, i cili është përballur me kritika për mosmarrjen e një qëndrimi më sfidues ndaj përpjekjeve të administratës Trump për të vendosur agjendën e saj, tregoi shenja të një qasjeje më të ashpër në orët e vona të së hënës, ndërkohë që isha duke përgatitur këtë shkrim. Në një njoftim të dërguar në kampus, presidenti në detyrë premtoi se shkolla nuk do të lejojë që qeveria federale të “na detyrojë të heqim dorë nga pavarësia dhe autonomia jonë.” Letra iu dërgua studentëve dhe stafit akademik në një kohë kur Columbia po përjeton kritika të ashpra nga ata që e shohin qëndrimin e saj si përulje ndaj Shtëpisë së Bardhë.
Në një botë ku liria e mendimit vihet gjithnjë e më shumë në pikëpyetje, universitetet e mëdha mbeten jo vetëm bartës të dijes, por edhe roje të ndërgjegjes shoqërore. Dhe ky është një mision që asnjë reformë burokratike apo presion politik nuk duhet ta minojë.
Në fund të ditës, sfida nuk ka të bëjë vetëm me një universitet apo një administratë specifike. Bëhet fjalë për të mbrojtur një të drejtë universale – të menduarit e lirë dhe të bazuar në fakte, të shkëputur nga presioni i përkohshëm politik. Dhe në këtë betejë, pavarësisht kufijve gjeografikë, sfidat janë të përbashkëta për të gjitha universitetet që synojnë të mbeten hapësira të dijes, kritikës dhe përparimit shoqëror.