Duras & Andrea, dashuri reale, e vulosur nga emra falsë

Nga Arta Marku

Trillimi nis qysh në kopertinë. Ku ta dish pse, arsyet janë të ndryshme, edhe pse aty këtu mund të ketë përkime. Jo se duhet patjetër që trillimi të nisë qysh në kopertinë. Por ndodh që shkrimtarët zgjedhin kështu. Pra, emri me të cilin paraqesin veprën, mund të mos jetë i tyri. Herë i ngjashëm apo i afërt me emrin me të cilin janë pagëzuar qysh në lindje, e herë krejt i tjetërsuar pa më të voglin përkim. Dikush e bën thjesht dhe vetëm për një tingëllimë më të pranueshme për veshin. Për një lloj muzikaliteti. Tjetërkush, ka të ngjarë, nuk do të identifikohet me gjenin e vet. Dikush është i pasigurt për pritjen që mund t’i bëjë lexuesi dhe nuk guxon të shfaqet, së paku jo menjëherë. Tjetërkush kërkon thjesht të luajë a të provokojë. Në disa raste, ndryshimin e emrit, trillimin qysh në kopertinë, maskimin e identitetit, zgjedhjen e një pseudonimi pra, një autor mund ta ketë të vetmen mundësi komunikimi. A nuk ishte kështu rasti i Zhorzh Sandit (George Sand)? Amantine Aurore Lucile Dupin nuk i vuri vetes pseudonim thjesht për të qenë origjinale. U detyrua. Lexuesit e kohës së saj paragjykonin çdo gjë të bërë nga një grua, ndaj iu desh të hiqej si burrë, duke mos qenë as e para e as e vetmja. Madje jo vetëm në kopertinat e librave të saj që me emër burri botohen ende sot. Ajo hiqej e tillë edhe në jetën reale duke i veshur vetes pamje burri, me pantallona, xhaketë, borsalinë e bastun. Në kujtime thotë se një veshje e kësisojtë ishte më ekonomike krahasuar me veshjet femërore, ama nuk ishte kjo arsye e zgjedhjes së Zhorzh Sandit, që më në fund e fshiu emrin e saj prej gruaje edhe në jetën e përditshme. Mbi të gjitha, me kostumin mashkullor dhe cigaren në dorë ajo mundej të hynte në mjedise asokohe të ndaluara për gratë. Ishin dhjetëvjeçaret e parë të viteve 800 pra, pothuaj dy shekuj larg prej këndej e sot nuk ka ndalesa të tilla, ama pseudonimet letrare vijojnë e fshijnë si me gomë emrat realë të njerëzve të letrave, grave dhe burrave gjithaq, duke u dhënë një identitet tjetër.
Rastet janë të panumërta dhe po aq historitë që fshihen pas tyre, të ndryshme e shpeshherë interesante, të papritura, krejt të paimagjinueshme. Nuk jam duke folur për raste si i Doris Lesingut (Lessing), e cila ndërsa ishte bërë e famshme, edhe pse ende jo nobeliste, vendosi të çonte në shtëpi botuese, me një emër fals, dorëshkrimin e radhës. Ndoshta deshi të vinte në lojë botuesin, ndoshta deshi të provonte seriozitetin e tij. Ndoshta deshi të sigurohej për paragjykimet e mundshme, të cilat siç e vërtetoi, shoqëronin emrat e panjohur, sepse dorëshkrimi iu kthye, libri iu refuzua… Nuk jam duke folur as për rastin e Rollingut (J.K.Rowling), e cila, pas famës që fitoi me serinë e Harri Poterit vendosi të botonte një zhanër tjetër me pseudoninim Robert Galbrait (Galbraith) e që pati një rezultat dëshpërues shitjesh, me vetëm 1500 kopje në tre muaj, ama me një situatë të përmbysur pas hapjes së letrave; kur u mor vesh që Galbrait ishte Rollingu, shitja u rrit me 150%.
Por sërish, nuk jam duke folur për sa e sa raste të tilla, por për pseudonimet që shkrimtarët i zgjedhin qysh në krye të herës, për t’u identifikuar me ta, një herë e përgjithmonë gjatë gjithë rrugëtimit të tyre krijues.
Në frëngjisht e quajnë nom de plume, në anglisht pen name. Në shqip mund të ishte emrat e pendës.Disa i zgjedhin për të mos u ngatërruar me të tjerët, apo me vetveten sikurse Charles Lutwidge Dogson që i botonte punët e tij të matematikës me këtë emër por e firmosi me Lewis Carroll “Lizën ne botën e çudirave”. Balzaku, dihet, thjesht për vanitet i shtoi emrit të vet të zakonshëm një parashtesë fisnikërie. Joseph Conrad se e kishte të ndërlikuar emrin e vet polak për britanikët. Ndërsa thuhet se T.S. Eliot apo D.H. Lawrence ia detyrojnë një pjesë të suksesit të tyre joshjes që, me shumë gjasë, krijojnë nistoret me një pikë mbrapa.
Them se pakkush apo askush nuk do t’ia dijë nëse emri në kopertinë është i vërtetë apo i trilluar, kur çfarë “fshihet” brenda është një kryevepër. Dyshoj nëse dikush, ndonjë lexues i pasionuar i poezisë shqipe, e di që emri i një prej poetëve më të jashtëzakonshëm të kohës sonë, Ndoc Gjetja, është pseudonim. Me gjasë nuk e dinë, ngase të njëjtin emër me të cilin firmoste poezitë, ai e përdorte edhe në përditshmërinë e vet…
Sidoqoftë Anna Andreevna Gorenko u bë Anna Achmatova, Alberto Pincherle u bë Alberto Moravia, Wilhelm Apollinaire de Kostrowitsky u bë Guillaume Apollinaire… Kurse Marguerite Germain Marie Donnadieu u bë Marguerite Duras, duke zgjedhur të identifikohet për lexuesit me pseudonimin e kohës së luftës kur ajo ishte pjesë e rezistencës.
Si përfundim, ne i njohim me emrat e pendës. Ne i kemi harruar ose nuk i kemi ditur kurrë emrat e pagëzimit. Ne, sa herë u përmendim veprën, përdorim emrat e ripagëzimit… Fundja, ata vetë deshën ashtu, thellësisht të lidhur me trillimin. Margarit Durasi (Marguerite Duras) jo vetëm ripagëzoi veten, por këmbënguli të ripagëzonte edhe të dashurin e saj të fundit…
Kështu, Jan Andrea (Yann Andréa) hyri në jetën dhe veprën e Durasit sikurse edhe burra të tjerë kishin hyrë më parë. Sikurse kinezi i pasur në krye të herës që tronditi lexuesit me t’u bërë personazh libri. E megjithatë as ky i krahasueshëm me Janin, të cilin, veç të tjerash shkrimtarja e ripagëzoi. Ia ruajti emrin: Yann. I fshiu emrin nga i ati, Lemée dhe i shtoi emrin e të ëmës, Andrea. Dhe i tha: me këtë emër, gjithë bota do t’ju mbajë mend. Nuk do t’ju harrojë. Ishte “trillimi qysh në kopertinë” i romanit që nuk do ta shkruante në skrivaninë e laboratorit të shkrimtares. Ama ishte një ndër romanet me të fuqishëm që vetë jeta di t’i shkruajë.
Do të kish mjaftuar lidhja e tij me shkrimtaren e madhe franceze të shekullit XX, që të mbahej mend përgjithnjë edhe Jani, të mos harrohej kurrë. Por ja që në botën e shkrimtarëve, duket sikur mungon diçka nëse trillimi nuk i mvishet qenieve të tyre edhe në hollësi të tilla, sikurse emrat janë.
Por le ta lemë mënjanë çështjen e emrave të pendës. Sepse më interesante është Cet amour-là, midis shkrimtares së famshme dhe studentit të drojtur; mes gruas së madhe dhe burrit të vogël; mes 66 vjeçares së fortë dhe 27 vjeçarit të brishtë… aspak çmenduria e një çasti, por pasioni i pafikur i 16 viteve… historia e vërtetë e kokëfortë, përtej trillimeve dhe trilleve për pseudonime.
Cet amour-la’
Ajo, shumë e re, ish ndjerë mirë me një burrë shumë më të madh se vetja në krah… Kur mosha i rëndonte supeve, mesa duket donte një “djalë” shumë më të ri. Ku ta dish pse? E vërteta është që Margarit Durasi ka jetuar dy prej historive më të pazakonta të dashurisë. Dhe s’është nevoja të shkosh e të gërmosh në biografi a intervista. Sepse ajo e shkroi jetën e vet në libra. Pothuaj gjithnjë ia niste nga vetja kur ulej para fletës së bardhë, ndaj mjafton t’i lexosh letërsinë për ta zbuluar. Për më tepër, dashuria ishte motori nxitës. E thoshte vetë: “Nuk ka roman në kuptimin e mirëfilltë nëse nuk ka dashuri. Nuk ia vlen të shkruash nëse nuk je në këtë gjendje… një dashuri e jetuar nga autori ndërsa është i përkulur mbi faqet e librit…” Kështu i ish përgjigjur dikujt, që, tek fliste për letërsinë e vet, e kish ndërprerë duke i thënë: “Dashuria, gjithnjë dashuria Margaritë…” .
Librave pra, të Margarit Durasit, mund të zbulohen copëza historish të dashurive të saj, të pazakonta padyshim, ndryshe nuk do t’i kishte shkruar… duke filluar nga historia e famshme e “Dashnorit” që pushtoi botën, për t’u konsideruar qysh në fillim dhe për të mbetur përgjithnjë një kryevepër…
Por ç’mund të thuhet për arsyen e një fëmije… Kurse për një grua që me kohë i ka kaluar të gjashtëdhjetat ndryshon puna. Shumëkush e pret që një 14 vjeçare të bëjë “prapësi” me jetën e vet, por në prag të moshës së tretë… Kurse Durasi nuk deshi t’ia dijë, iu lëshua pasionit dhe i shenjoi 16 vitet e fundit të jetës me një nga historitë më të pazakonta të dashurisë, pazakonshmëria e së cilës nis me diferencën plot 39-vjeçare në moshë mes dy të dashuruarve. Një diferencë e tillë në të vërtetë mund ta bëjë gruan të jetë më shumë se sa mama përpara një djaloshi. Gjyshe madje. Porse rasti i Durasit, që ishte 66 vjeçe kur e takoi Janin 27-vjeçar, ka të bëjë me dy të dashuruar, përgjithnjë.
***
Ai, në kohën kur ishte Jan Lemé, e zbuloi rastësisht në librari dhe as që e dinte se Durasi ishte Marguerite Germain Marie Donnadieu (e kush e dinte). Por as që i duhej. Pas librit të parë, ai i përpiu të gjithë librat e tjerë të saj. I magjepsur. Kur u takuan qe viti 1975. Mes një grupi studentësh ku shkrimtarja u gjend, ai ishte mu në krah të saj, i drojtur e fjalëpakë. Kur guxoi të lëshonte zërin për t’i kërkuar një autograf, ajo bëri të njëjtin veprim që e bënte prej vitesh, papushim, firmosi. Por ai, duke e habitur edhe veten me guximin, i kërkoi adresën. Ajo e mori prapë librin dhe lapsin dhe shkroi: 5, rue Saint-Benoit- Paris, 6ème. Të nesërmen i mbërriti letra e parë nga Jan Lemé. Dhe prej asaj ditë, përditë një letër.
Nuk e kishte zakon t’u përgjigjej letrave të lexuesve, ndaj nuk iu përgjigj kurrë as djaloshit flokëverdhë, me sy gri dhe syze të rrumbullakëta. Asnjë përgjigje, për vite të tëra, për plot 5 vite. Por, kur ai papritmas reshti së shkruari ajo e vuri re. Diçka i mungoi kur postieri nuk i solli më letër me emrin Jan Lemé mbi zarf. Mesa duket ishte radha e saj. Dhe i dërgoi “Burri i ulur në korridor”, librin e fundit. Ishte viti 1980. A do të rifillonte rrugëtimi i letrave drejt shtëpisë e saj? Në fakt, në vend të letrave mbërriti Jani dhe papritmas zuri fill rrokullima drejt një të të tatëpjete, që ishte e pamundur ta ndalje: “Rri të flesh këtu. Mos shko t’i hedhësh paratë nëpër hotele” i tha ajo, dhe ai mbeti përgjithnjë më të.
Ai ishte 27 dhe ajo 66 vjeçe dhe për këtë shkak, e vështirë të imagjinohej se ditën e fundit të bashkëjetesës së tyre ai do të qe 43 e ajo 82 vjeçe. E megjithatë ndodhi kështu me atë dyshe asimetrike në shumë aspekte.
***
Çfarë donte gruaja e moshuar prej këtij djali fare të ri? “Donte gjithçka, edhe trupin tim”, pat thënëdashnori pasi gruaja nuk ishte më e pasi ai mezi kish dalë prej “vrimës së zezë” në të cilën ra përgjatë tre viteve, pas vdekjes së saj.
Ishte pra një lidhje fizike, edhe pse Jani  kishte shumë funksione në jetën Margaritës. Ishte shërbëtori, njeriu që bënte pazarin, shoferi, pastruesi i dhomës. Ishte burri i dobët që priste me orë të tëra pas derës së dhomës së saj të gjumit, pa mundur ta kapërcejë pragun, për sa kohë ajo ende nuk i kishte dhënë lejë ta bënte. Ishte i magjepsuri që e dëgjonte me ëndje tek ajo ia lexonte shkrimet për herë të parë, gjithnjë pa pasur të drejtën për të bërë më të voglin koment. Ishte prania që nuk guxonte të bënte asgjë tjetër teksa ajo shkruante, sepse e donte aty. Ishte sekretari, të cilit ajo i diktonte veprat, viteve të fundit… E pas të gjitha këtyre, apo mbi të gjitha këto, Jani ishte dashnori. Mashkulli, praninë e të cilit gruaja e kishte eliksir të pazëvendësueshëm.
***
Ama, ishte marrëdhënie e mundimshme. Ai rrekej të vriste veten e ajo e shpëtonte nga fundi i sigurt. – Njëherë, Jani e pat pyetur: “Nëse do të kisha vdekur, a do të shkruaje një libër të vogël për mua?”. “Jo, do të kisha shkruar një libër të madh”, e kishte siguruar ajo duke e bërë burrin e ri të shijonte vërtetimin e reciprocitetit të dashurisë. – E nëse nuk bënte përpjekje për vetëvrasje, ia mbathte. Herë e përzinte ajo. Pas zënkave të shpeshta Jani e mbante frymën në ndonjë bar homoseksualësh, ku rimorkionte ndonjë djalë. Por nuk zgjaste. E pse nuk shkonte të qëndronte përgjithnjë me burrat, që i shijonin? Pse nuk u bënë kurrë burrat një arsye e fortë për ta prishur njëherë e përgjithmonë lidhjen me këtë grua? Ndoshta, Jani shihte tek Margarita gruan që donte të ishte vetë, pa mundur… Sikurse Durasi, me gjasë, donte atë që vetë s’e kish: rininë  që kish fluturuar prej saj, çelësin të cilin vetëm rinia di ta përdorë për të përballuar frikën nga vdekja që e përndiqte në çdo çast, mundësinë fluturake për ta larguar atë.
Sidoqoftë, çdo shpjegim është i paplotë. Edhe për ata vetë. Kur Jani i fliste për dashurinë e tyre, ajo qeshte ironikisht, e dërrmuar nga pamundësia për të shpjeguar enigmën që mbështjell jo vetëm bashkimin e tyre por vetë dashurinë. E tyrja ishte dashuri për fuqinë, personalitetin, emrin, veprën… në njërën anë dhe për rininë, brishtësinë, sigurinë, trupin… nga ana tjetër. Po, ajo dëshironte trupin e tij. Dhe deri këtu asgjë s’çudit. Po ai? E dëshironte gjithaq trupin e gruas 39 vjet më të madhe, tashmë në moshën e pleqërisë? Apo, më shumë se dëshironte një trup, djali kishte nevojë të ofronte trupin e vet?
***
Parë nga jashtë, shumëkush mund ta shpjegojë praninë e Andreas në jetën e Durasit me shprehjen cinike që vetë ajo ia përplasi në fytyrë djalit pas kthimit nga një arratisje treditore: “Ti jeton me një shkrimtare në famshme… në një apartament në Sen Germen de Pres, në lagjen më në modë të Parisit… e ku do të shkosh!”. Por e vërteta nuk duhet të ketë qenë kaq e thjeshtë, punë fame apo banalitete materiale. Jani vetë e tha: “15 ditë pas vdekjes së saj rashë në një vrimë të zezë, bashkë me të. Ndihesha fajtor pse isha gjallë. Kisha zbuluar se jo vetëm isha dashuruar pas emrit të saj, por se atij emri i përkonte një trup…”
Të gjendurit pa Margaritën, ishte e tepërt për Janin. Për plot tre vjet, u mbyll në një apartament të vogël që ia kish lënë ajo. U izolua. Gjeti një mënyrë për të “vdekur”. Nuk deshi të shihte njeri, nuk e ngrinte kurrë telefonin, nuk dilte jashtë, nuk lahej, nuk i priste flokët. Plot tre vjet. As që do të kish dalë nga gjendja e dëshpërimit, po të mos kish këmbëngulur e ëma…
Kur po bëheshin tre vjet nga vdekja e Durasit, papritmas ai i thotë “po” të ëmës, e cila vjen ta marrë dhe i premton ta kthejë në jetë. E ëma! Jo rastësisht e ëma. Ajo kish qenë e vetmja që e kish kuptuar dashurinë e tij të pamundur dhe nuk e kishte penguar kurrë…
***
…Asnjëra pjesë e dyshes tani nuk ekziston më, por historia tronditëse po, përgjithmonë, në libra, ashtu sikurse pseudonimet e të dyve të gdhendur përjetësisht mbi kopertina… Fundja zgjedhja e tyre ishte të kishin një emër pende.