Hemingway: Shkruaj më mirë kur jam i dashuruar

“Shkruaj më mirë kur jam i dashuruar”. Ernest Hemingway, një nga zërat më të rëndësishëm të letërsisë vjen në këtë intervistë të bërë në vitin 1954 për procesin e të shkruarit me gazetarin George Plimpton.

A janë të këndshme për ju orët që kaloni në punë?

Shumë të këndshme.

A mund të na thoni diçka mbi mënyrën sesi shkruani? Në ç’kohë punoni? A keni një orar të caktuar të cilin e zbatoni me përpikëri?

Kur punoj për ndonjë libër a për ndonjë tregim, unë shkruaj çdo mëngjes, mundësisht sapo agon dita. Në këtë orë askush s’të shqetëson, është ende freskët, mbase edhe ftohtë: nis të shkruash dhe në punë e sipër ngrohesh. Lexon atë që ke shkruar një ditë më parë, dhe meqë ndalesh vetëm atëherë kur di se ç’duhet të ndodhë me tej, fillon atje ku e ke lënë të djeshmen. Shkruan gjersa arrin në një vend kur ke ende “karburant” dhe di se ç’do të bëhet më tej, por vetëm duhet të presësh deri nesër që të kurdisësh sërish motorin. Fillon, fjala vjen në orën gjashtë të mëngjesit dhe punon gjer në mesditë, por ndofta mbaron edhe më herët. Nga mbarimi e ndien veten të zbrazët, por njëkohësisht edhe plot forca jetësore, si pranë një femre që dashuron. Asgjë s’mund të të turbullojë, asgjë s’mund të ndodhë, asgjë s’mund të brengosë gjersa të vijë e nesërmja kur do t’i përvishesh sërish punës. Vetëm se është vështirë të presësh ditën e nesërme.

A e ndreqni dorëshkrimin, duke e lexuar sërish atë që keni shkruar një ditë më parë? Apo kjo është punë që bëhet më vonë, kur të kini mbaruar tërë veprën?

Unë e ndreq ditë për ditë atë që kam shkruar në vigjilje. Kur mbaron veprën natyrisht, e sheh tërë tekstin, Pastaj lexoj dhe e ndreq përsëri, pasi dorëshkrimi të jetë hedhur në të pastër, sepse atëherë e shikoj më qartë tekstin. Mundësia e fundit për të bërë ndryshime është korrektura dhe gëzohem për çdo mundësi të tillë.

Sa herë e transkriptoni të njëjtën gjë?

Si të ndodhë. Mbarimin e romanit “Lamtumirë armë” faqen e fundit e kam kopjuar tridhjetenëntë herë, dhe vetëm herën e fundit mbeta i kënaqur.

Ishte fjala për vështirësi nga pikëpamja e formës? Çfarë nuk godisnit dot?

Nuk gjeja dot fjalët e para.

Pikërisht nga leximi sërishmi fillon të vijë “karburanti”?

Leximi sërish të shpie në vendin nga ku duhet të nisesh më tej, duke ditur se më parë kishe shtrydhur nga vetvetja ç’do kishe mundur. “Karburant” ka përhera.

Por mund të ndodhë që nuk keni fare frymëzim?

Sigurisht që ndodh. Po nëse një ditë më parë e ke prerë punën duke ditur se ç’do të ndodhë më tej, do të thotë se mund të lëvizësh nga vendi. Dhe sapo mund të fillosh do të thotë se puna është në rregull. Vjen “karburanti”.

Tornton Ualderi thotë se shkrimtarit i krijohen disa reflekse të veta të kondicionuara, që e ndihmojnë ta nisë punën. Sipas fjalëve të tij, ju paskeni thënë se ju nevojiten të mprihni njëzet lapsa?

Unë them se nuk kam pasur kurrë njëzet lapsa në të njëjtën kohë. Për të shkruar më mjaftojnë shtatë lapsa për të punuar gjithë ditën.

Ku kini punuar më mirë? Po ta gjykojmë sipas numrit të librave që keni shkruar kur banonit në hotelin “Ambos Mundos” aty keni punuar veçanërisht mirë. Apo ambienti që ju rrethon nuk ka shumë rëndësi për ju?

Hoteli “Ambos Mundos” i Havanës ka qenë gjithnjë një vend shumë i mirë për punë. Ky është në përgjithësi një hotel i dorës së parë; s’di si është tani. Por unë gjithkund kam punuar mirë. Dua të them se mund të punoj me tërë fuqinë në kushte sa më të ndryshme. Më pengojnë në punë vetëm telefoni dhe vizitorët.

Për të shkruar mirë a është e domosdoshme të jesh në ekuilibër të plotë shpirtëror? Ju s’di se si më kini thënë një ditë se mund të shkruani mirë vetëm kur dashuroni. A mund ta zhvilloni disi këtë mendim?

Pyetja është e vështirë. Megjithatë do të mundohem të përgjigjem. Mund të shkruash në çdo kohë, vetëm të të lënë të qetë dhe askush mos të të turbullojë në kohën e punës. Më saktë mund të shkruash në qoftë se do të jesh mjaft i pamëshirë ndaj vizitorëve. Por s’do mend që shkruan më mirë atëherë kur dashuron. Por të mos kini gjë të kundërt, do të preferoja të mos e zhvilloj më tej këtë mendim.

Cili është mendimi juaj mbi sigurinë materiale të shkrimtarit? A mund t’i sjellë kjo ndonjë dëm krijimtarisë së tij?

Në qoftë se siguria materiale vjen herët dhe në qoftë se ti e dashuron jetën jo më pak sesa punën tënde, të duhet një forcë e madhe vullneti që t’u bësh ballë tundimeve. Por kur krijimtaria është për ty cilësi kryesore dhe dëfrimi më i madh, atëherë vetëm vdekja mund të të shkëpusë prej saj.

Mund të na tregoni kur vendosët të bëheshit shkrimtar?

Unë gjithnjë kam dashur të jem shkrimtar.

Në librin që ka shkruar mbi veprën tuaj Filip Jang shpreh mendimin se trauma e plagosjes së rëndë që kini marrë më 1918 ka ushtruar një ndikim të madh mbi ju, si shkrimtar. Më kujtohet në Madrid ju vërejtët kalimthi se supozimi i Jangut nuk është serioz dhe kini shkruar se, sipas mendimit tuaj cilësitë që i nevojiten sidomos një artisti, po të flasim pas Mandelit, janë simptoma të trashëguara dhe jo të fituara.

Siç duket atë vit në Madrid, koka ime nuk ishte shumë e qartë. Është mirë t’ju them se ato vërejtje mbi librat e mjeshtërit Jang dhe mbi teorinë e tij të ndikimit të traumave në letërsi ishin bërë shkarazi. Një mungesë e tillë përgjegjësie nga ana ime shpjegohet më fort me dy konfuzione dhe një plasurinë të kafkës që kisha pësuar atë vit. Më kujtohen fjalët e mia se imagjinata mund të jetë rezultat i përvojës së trashëguar nga disa breza. Për një bisedë të lehtë pas konfuzionit nuk tingëllon keq, por ndofta vetëm në një bisedë të atillë janë të përshtatshme deklarata të këtij lloji. Prandaj le ta lëmë diskutimin e kësaj teme gjer te trauma shpëtimtare pasardhëse. Pranoni? Ju faleminderit që më kujtuat të afërmit e mi, të cilët unë s’di përse i pata përmendur atëherë. Gjëja më interesante në çdo bisedim është zbulimi i fjalës, por jo të gjitha ato që mund të fliten mund të shkruhen, veçanërisht kur këto janë thënë pa përgjegjësi. Nuk mund të shkëputesh nga ajo që ke shkruar. Për sa i përket pyetjes tuaj mbi traumat në këtë pikë mund të ketë raste sa më të ndryshme. Plagët e lehta në qoftë se s’është prekur kocka s’kanë rëndësi. Nganjëherë këto bile të forcojnë besimin në veten tënde. Plagët që dëmtojnë kockat prishin sistemin nervor; pra nuk i sjellin ndonjë të mirë shkrimtarit, siç nuk i sjellin edhe ndonjë tjetri.

Cilët kanë qenë shkrimtarët që ju kanë frymëzuar, ata nga të cilët keni mësuar më shumë?

Mark Tuein, Floberi, Stendali, Bahu, Turgenjevi, Tolstoi, Dostojevski, Çehovi, Xhin Doni, Mopasani. Më fort nga Kiplingu, Toro, Mariet, Shekspiri, Dante, Virgjili etj., se po t’i përmend të gjithë do më duhet një ditë e tërë. Veç kësaj ju mund të mendoni se përpiqem jo vetëm të përmend njerëzit që ndikuan mbi jetën dhe krijimtarinë time, por edhe që të shkëlqej përmes një euroidicioni që nuk e kam. Këtë pyetje që më bën nuk e konsideroj as banale, as të mërzitshme. Çështja është interesante, por shumë serioze dhe përgjigjja duhet të jepet me ndërgjegje. Përmenda edhe disa piktorë, sepse piktorët më mësojnë të shkruaj jo më pak se shkrimtarët. Ju pyesni si? Për t’ju shpjeguar këtë gjë do të më duhej edhe një ditë tjetër. Për sa u përket kompozitorëve është e qartë dhe s’duhet shpjegim se si mësohet prej tyre harmonia.

Jeni marrë ndonjëherë me muzikë?

Dikur i kam rënë violonçelit. Me këmbënguljen e nënës sime, një vit të tërë vajta në shkollë dhe mësova muzikë. Asaj i dukej se unë kisha aftësi, por në të vërtetë, s’kisha aspak talent. Bënim muzikë dhome, dikush vinte t’i binte violinës, motra i binte violës, nëna i binte pianos. Violonçelit i bija unë. As që mund të kishte diçka më të keqe.

A i lexoni rishtas shkrimtarët që përmendet, fjala vjen Tuenin?

Tuenin e lexoj sërish pas dy vitesh. Shekspirin e lexoj çdo vit, sidomos “Mbretin Lir”, i cili më jep shumë kurajë.

Pra si të thuash ju lexoni vazhdimisht dhe më të njëjtën kënaqësi?

Lexoj gjithnjë dhe gjithçka që kam në dorë. Ndjek gjithnjë një rregull të caktuar, e ndonjëherë mbaj një rezervë librash.

A jeni i mendimit se talenti i shkrimtarit vdes gradualisht me plakjen e tij? Në tregimin “Kodrat e gjelbra të Afrikës” ju keni vënë re kalimthi se në një farë moshe shkrimtarët amerikanë ndryshohen e bëhen plaka grindavece?

Mbi këtë pikë s’mund të them asgjë. Ai që di zanatin duhet të mbahet për sa kohë i punon koka. Po t’i hidhni një sy librit “Kodrat e gjelbra” do të shihni se atje kam folur për letërsinë amerikane me shakatë mendjengushta të një austriaku, i cili më ngatërronte me biseda në një kohë kur unë doja të merresha me diçka tjetër. Bisedën e kam kopjuar fjalë për fjalë.

Mund të na thoni diçka sesi një person real mund të shndërrohet në një person të trilluar?

Po ta shpjegoja sesi e bëj ndonjëherë këtë, atëherë do më duhej një avokat që merret me padi ndaj fyerjeve.

Sa duhet të largoheni nga emocioni që kini provuar vetë para se ta mishëroni atë në një trajtë artistike? E kam fjalën për shembull për katastrofat ajrore që ju ndodhën në Afrikë?

Sipas llojit të emocionit. Në fillim një pjesë e personit tuaj e shikon ngjarjen krejt nga jashtë. Pjesa tjetër është krejt e rrëmbyer krejt brenda në ngjarje. Pas mendjes sime s’ka një rregull të përgjithshëm se si duhet përshkruar një ngjarje e jetuar nga vetë shkrimtari. Gjithçka varet nga mënyra sesi është pajisur njeriu dhe nga zotësia e tij. Ata që mbeten në letërsi, i duan gjithnjë shumë, sepse askush nuk sheh ato kërleshjet e gjata të hidhura, të pamëshira, në të cilat s’jepet dhe s’kërkohet mëshirë dhe të cilët mundën të bëjnë diçka gjer në vdekje ashtu siç e gjetën të nevojshme. Ata që vdiqën herët ose pa luftime që u tërhoqen me kohë dhe në mënyrë të urtë preferohen, sepse janë më të kuptueshëm dhe më të afërm njerëzisht…