Holokausti, së shpejti në librat mësimorë në shkollat shqiptare

Nga Monika Stafa

Periudha deri në vitet 1990 ishte koha e izolimit të plotë të Shqipërisë dhe ende propaganda anti-Izrael vazhdonte. Ajo çfarë shkruanin hebrenjtë e ikur menjëherë pas luftës, por dhe ata që kishin mundur të gjenin shpëtim gjatë asaj periudhe për mënyrën se si arritën t’i mbijetojnë shfarosjes, nuk u mësua kurrë deri pas viteve ‘91 nga shqiptarët. Shprehjet si, “Holokaust” apo “Shoah”, nuk u shpjeguan nëpër tekstet mësimore gati për 45 vite dhe as që bëhej fjalë që ata që shpëtuan jetë njerëzish të nderoheshin dhe t’u jepej një mirënjohje e veçantë. Askush që i përket brezit të totalitarizmit në Shqipëri nuk e perceptonte dot kuptimin e vërtetë të këtyre shprehjeve veç atyre pak romaneve artistike të përkthyera, në të cilat përshkruheshin me emocion krimet naziste. Një anë tjetër e njohjes me realitetin e një ideologjie të pahasur më parë në historinë njerëzore ishin dhe filmat artistikë që shfaqeshin në televizionin shtetëror të kohës, por që gjithsesi nën syrin kontrollues të propagandës komuniste. Një mënjanim jo i paqëllimtë u duk se u krye edhe ndaj dokumenteve të shumtë që ruheshin në Arkivin Qendror të Shtetit, të cilat flisnin dhe faktonin fatin e hebrenjve në Shqipëri para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Autoritetet shqiptare të regjimit stalinist nuk lejuan që ato të kalonin në duart e historianëve për botim apo tekste mësimore këtë pjesë të ndritur të historisë së Shqipërisë. Arsyeja mund të ketë qenë e thjeshtë nëse analizojmë sot në një tjetër kontekst historik; një konvergjencë ideologjike shtyu udhëheqjen e atij regjimi ta linte në harresë këtë histori të bukur shqiptare. Po cilat ishin arsyet që kjo pjesë e historisë së luftës në Shqipëri nuk iu nënshtrua procesit të kërkimit shkencor?

E vërteta është se ajo që të vjen ndërmend pasi e ke elaboruar këtë episod të luftës mund të rendisësh disa nga këto arsye: e para, duhet të dimë se pjesa më e madhe e hebrenjve pas luftës ishin shpallur kriminelë lufte dhe armiq të shtetit komunist e për pasojë ata pësuan fatin e shumë hebrenjve të tjerë që nuk i shpëtuan dot doktrinës nazifashiste. E dyta që duhet të rendisim është se padyshim, meritën më të madhe të shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri e kanë qeveritë e kohës nga viti 1939 deri më 1944-n. Kjo vërtetohet edhe nga dokumentet, të cilat tregojnë politikën dhe veprimet në mbrojtje të hebrenjve të së ashtuquajturës “qeveri kolaboracioniste”. Një tezë e tillë shkencore do të ishte një portë hapëse për Shqipërinë përballë të huajve “revizionistë”, një portë që do të ekspozonte Shqipërinë, kulturën kombëtare në botë. Një botë shpëtimtarësh që mund të kërcënonin me “arratisje” ku të shpëtuarit apo ndryshe “diversantët” të shfaqeshin papandehur në mbrojtje të fatit të tyre. Ndaj Enver Hoxhës nuk i interesonte kjo vlerë kombëtare njerëzore me përmasa botërore (të paktën europiane). Aq më pak shpëtimtarët, të cilët në pjesën më të madhe i kishte burgosur dhe dënuar me vdekje. 72 vjet pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore kjo histori e bukur e shqiptarëve mbetet ende e panjohur, sidomos nga brezi i ri, i cili edhe sot për fat të keq nuk e studion ndër shkolla dhe universitete, ndërsa dëshmitarët e kohës, protagonistët e atyre kohëve të errëta, vetë shpëtimtarët, po ikin nga kjo botë nga viti në vit. Kryesisht, si dhe në fillimet e njohjes së këtij episodi, pas viteve ’90 janë të huajt ata që interesohen për mirënjohjen që u kanë shqiptarëve, këtë vlerë që, siç thonë ata, ne duam me çdo mënyrë t’ua njohim. Richelle Budd Caplan, drejtore në Departamentin e Europës, në Shkollën Ndërkombëtare për Studimet e Holokaustit, ka qenë këto ditë në Tiranë për t’u njohur nga afër dhe për të vazhduar konkretizimin e marrëveshjes së nënshkruar zyrtarisht për herë të parë, më 21 dhjetor 2015 nga Kryeministri Edi Rama mes Ministrisë së Arsimit dhe Yad Vashem. Qëllimi i kësaj marrëveshjeje është promovimi dhe trajnimi profesional i mësuesve shqiptarë mbi studimet e Holokaustit. Po çfarë është kjo shkollë dhe cili në thelb është fokusi i saj? Përse Shqipëria e vonoi kaq shumë të jetë pjesë e kësaj marrëveshjeje dhe si do t’i shërbejë arsimit dhe shkencës së historisë ky institucion i rëndësishëm në Yad Vashem? Ku është Shqipëria në këtë fazë përgatitore dhe gjatë këtij viti cilat janë projektet?

Zonja Caplan, mirë se vini në Shqipëri! Kur jeni njohur me vendin tonë për herë të parë dhe çfarë dini për të?

Kur isha fëmijë shkoja rregullisht çdo javë në bibliotekë së bashku me nënën time. Duhet të kem qenë rreth 8 apo 9 vjeç kur lexova për herë të parë për Shqipërinë. Kërkoja atë ditë libra me dhelpra dhe kishte shumë të tilla nga Çekosllovakia, por dhe nga Shqipëria. Më lindi një kuriozitet për këtë vend që atëherë dhe tani që jam këtu jam shumë e lumtur që realizova një dëshirë timen. Para se të vija këtu lexova, çfarë mundja për të qenë e njohur deri në imtësi me historinë tuaj, sigurisht për episodin tuaj të bukur të shpëtimit të popullit tim nga zhdukja përfundimtare në ato kohë terrori. Por të flas si historiane për këtë pjesë nuk mund ta bëj dot. Kam lexuar për mbretin Zog dhe projektet e tij lidhur me hebrenjtë e Europës, të cilët u ndien të kërcënuar në atë periudhë apo dhe për kohën e pushtimit italian më ’39-shin, pas tij atë gjerman më 1943-shin dhe nuk ka asnjë dyshim se po njihet tashmë edhe në rang ndërkombëtar, edhe pse jo aq mjaftueshëm sa duhet kjo histori e juaja, shpëtimi i hebrenjve në Shqipëri gjatë kohës së luftës. Është një fakt i pamohueshëm në të vërtetë që nuk duhet harruar se në Konferencën e Vansës në vitin 1942, edhe Shqipëria ishte listuar në atë dokument me shifrën e vet të hebrenjve që gjendeshin në këto territore. Dhe ne si edukatorë duhet ta dallojmë qartë mes fëmijëve duke e cilësuar dukshëm shifrën dhe më pas duke e krahasuar atë me atë që u shënua në fundin e luftës. A nuk është për t’u lëvduar e mburrur ky akt? Si dhe dokumentet shënjojnë fillimisht se u gjendën rreth 200 hebrenj gjithsej në territorin shqiptar e më pas kjo shifër u shumëfishua deri në 2000 a më shumë. Nuk duhet të harrojmë se Holokausti erdhi si një kronikë e dhembshme nga Europa. E shpiku ajo. Çfarë e bën këtë vend të veçantë është pikërisht fakti që kjo kronikë këtu nuk ndodhi. Ndaj ajo çfarë ne na del si detyrë ta studiojmë dhe t’ua mësojmë fëmijëve si një shembull i mirë për të ardhmen e njerëzimit është të kuptojmë realisht kontekstin e vërtetë të asaj se çfarë ka ndodhur në atë kohë në Shqipëri. Çfarë është kjo lloj sjelljeje e shqiptarëve ndaj një populli të huaj kur në të gjithë Europën atyre ua mbyllën dyert? Kjo është një mirënjohje në fakt që për ne është një detyrë dhe shpërblim ndaj shpëtimtarëve tanë.

Është kënaqësi të dëgjosh që flitet kaq mirë për vendin tënd, zonjë. Aq më shumë ju falënderoj që e çmoni këtë vlerë të shqiptarëve shpeshherë të harruar nga ideologjitë, të mohuar nga të huajt jo pa qëllim dhe të nëpërkëmbur dhe injoruar jo pak herë nga nihilistët dhe skeptikët paranojakë edhe këtu vetë në Shqipëri. Mund të më shpjegoni në detaje përse jeni këtu? Çfarë ju intereson në Shqipëri përtej njohjes së historisë që ka të bëjë me popullin tuaj?

Unë punoj në Shkollën Ndërkombëtare mbi Studimet e Holokaustit në Yad Vashem me një staf prej 20 ekspertësh në edukim, të cilët zhvillojnë programe që ndihmojnë mësuesit në 40 vende të Europës se si të japin mësime rreth Holokaustit. Nuk është e lehtë të japësh mësime rreth kësaj periudhe të errët të historisë së njerëzimit. Shumë shpesh ne na vijnë mësues, të cilët duan të trajnohen, sepse e mendojnë këtë pjesë të historisë së botës, shumë më të vështirë se të tjerat. Ata mendojnë se të shpjegosh p.sh. Aushvicin është një sipërmarrje jo e lehtë sidomos për fëmijët. Është shumë e trishtuar të flasësh për kampet naziste para fëmijëve, e tmerrshme gjithashtu. Por duhet të kuptoni gjithashtu se Aushvic dhe Aushvic-Birkenau është vetëm fundi i historisë, sepse ajo që në fakt është më e vështira, është procesi i shpjegimit të dehumanizimit të njeriut. Se si njerëzit ua bënë ato gjëra të tmerrshme vetë njerëzve. Ne jemi mësuar t’i shohim e t’i lexojmë ato episode në libra, në përshkrimet e ditarëve të ndryshëm, teatër apo dhe filma, në media kryesisht. Të gjithë e njohin Hitlerin ju e dini. Edhe fëmijët shkollorë gjithashtu po t’i pyesësh, por ka disa pyetje të tjera që shkojnë përtej kësaj. Disa pyetje të vështira vijnë prej tyre, sepse ata kanë nevojë të kuptojnë e të dinë më shumë. Ndaj e dini përse vjen kjo? Sepse atyre ende dhe sot e kësaj ditë që po flasim, nuk u është thënë e vërteta e plotë. Mësuesit në shkolla shpesh nuk japin përgjigjet e duhura, sepse nuk duan të traumatizojnë nxënësit e tyre, por dhe sepse nuk kanë materialet e duhura e të nevojshme në gjuhën e tyre. Kështu që ne punojmë me ta vazhdimisht në Yad Vashem. Ata vijnë dhe trajnohen te ne nga e gjithë bota. Kjo është dhe një nga arsyet përse unë jam këtu. Ne kemi partnerë në 40 vende. Më 21 dhjetor të vitit të kaluar, rreth dy muaj më parë ne patëm një vizitë të Kryeministrit tuaj, z. Rama, i cili nënshkroi një marrëveshje që do ta quaja historike në një farë mënyre, midis Ministrisë së Arsimit të Shqipërisë dhe Yad Vashem. Ne kishim shumë marrëveshje më parë me ju, por kjo e fundit është krejt ndryshe. Do të jetë një marrëveshje dypalëshe, ku mësuesit shqiptarë do të vijnë të trajnohen në Yad Vashem për t’u dhënë mësimet mbi Holokaustin fëmijëve shqiptarë. Pra atyre që kjo gjë i ka munguar për kaq shumë vite. Unë jam këtu për ta kthyer këtë marrëveshje në një aksion, të diskutoj me palën tuaj në ministri për të ngritur grupin e parë të mësuesve nga Shqipëria për në Yad Vashem. Në fakt jemi përpjekur të takojmë që prej vitit 2012 Ministrinë e Arsimit për t’i sugjeruar pikërisht këtë projekt të ri që donim të implementonim, por mesa duket koha ishte tani. Ka kaluar që atëherë tre vjet deri në nënshkrimin e saj. Unë nuk e di përse kjo nuk ndodhi që atëherë, por di të them se ndoshta ndonjëherë gjërat kanë nevojë për kohën e tyre.

Qenka një marrëveshje historike vërtet. Por Shqipëria një vit e gjysmë më parë gjithashtu është shenjuar si vend anëtar me status “vëzhgues” në Aleancën Ndërkombëtare mbi Kujtesën e Holokaustit shkurt (IHRA). Çfarë përbën kjo ngjarje më tej për Shqipërinë?

Po, është e vërtetë. Në dhjetor të vitit 2014, Shqipëria fitoi statusin e vendit vëzhgues në IHRA. Unë jam pjesë e IHRA-s që nga maji i vitit 1998. Shqipëria aplikoi dhe fitoi vendin e saj si vëzhguese në këtë institucion kaq të rëndësishëm ndërkombëtar. Kur Shqipëria aplikoi të ish anëtare e saj, ne u përpoqëm së pari të vendosnim kontaktet dhe kontakti im i parë ishte sekretariati shqiptar në ambasadën tuaj në Budapest. Sepse siç dhe mund ta dini, Hungaria është ajo e cila po kryeson tani IHRA. IHRA e ndërron kryesinë e saj sipas vendeve në formën e një rotacioni të përvitshëm. Kryesia mbështetet nga Sekretari Ekzekutiv, i cili është kreu i Zyrës së Përhershme, vendosur në Berlin. Në IHRA ka dhe 9 vende të tjera me statusin e vëzhguesit, Shqipëria është e dhjeta. IHRA ka një network prej 31 vendesh me anëtarësi të plotë dhe dhjetë me statusin e vëzhguesit, të cilët kërkojnë të asociohen. Shqipëria është vetëm njëra prej tyre. Më tej, në dhjetor të vitit të kaluar, ne e ftuam sërish Shqipërinë, Bullgarinë dhe Maqedoninë, ish-republikën jugosllave në një tjetër tryezë të rrumbullakët në Budapest. Ishte hera e parë që unë takova dikë nga Ministria juaj dhe filluam të flisnim rreth memorandumit dhe për atë çfarë mund të bënim për të promovuar kujtesën mbi Holokaustin. Sepse vendi juaj me ndihmën e ambasadës izraelite dhe mbështetjen e disa të tjerave ka punuar fort për të përkujtuar 27 janarin si Ditën e Holokaustit për disa vite me radhë, ndoshta më shumë sesa vendet e tjera. Ama në fushën e arsimit, në edukimin e nxënësve mbi Holokaustin jemi ende në hapat e parë. Është bërë një aktivitet me shkollat në fakt pak kohë më parë, në bashkëpunim me Këshillin e Europës, ku kishte shumë të rinj pjesëmarrës dhe nxënës, i cili më la mbresa të thella dhe nga i cili mbeta shumë e kënaqur. Këto janë disa hapa të vogla që tregojnë se nesër kjo do të jetë një punë shumë e lavdërueshme. Ajo që unë dua të dalloj këtu është fakti se Shqipëria ka nevojë për më shumë kërkim shkencor dhe për një përfshirje më të gjerë të universitetit në këto studime. Ka përpjekje në kërkimet tuaja shkencore për studimin e Holokaustit por për ta implementuar atë në disiplinën e arsimit, kjo nismë pothuaj mungon fare. Ndaj po përpiqem shumë të kuptoj se çfarë do të ndodhë me Shqipërinë pasi të vëmë re interesin tuaj në vazhdim.

A mendoni se është gati Shqipëria të ngrejë një disiplinë të tillë të re? Mendoni se janë të interesuar nxënësit dhe mësuesit? Çfarë do të ndodhë gjatë këtij viti? Cilat janë planet tuaja për Shqipërinë?

Para së gjithash jam këtu të vendos kontakte. Po filloj të mësoj shumë gjëra që po dëgjoj kudo ku shkoj, në Ministri etj. Po mundohem të njoh standardet këtu, si janë programet profesionale të mësimdhënies, etj. Mësuesit vijnë të trajnohen te ne nga e gjithë Europa për të dhënë e për të marrë eksperiencë nga njëri-tjetri e për të mësuar më shumë. IHRA e ka mundësuar këtë sepse si e thashë ne kemi 31 vende anëtare me status të plotë. Shkolla Ndërkombëtare në Yad Vashem fokusohet se si të përmirësohen mjetet dhe teknikat në mësimdhënien e Holokaustit. Kjo është dhe ajo që ne bëjmë. Tashmë ne jemi shumë të lumtur që kemi nënshkruar këtë marrëveshje ku do të presim plot grupe mësuesish në mënyrë që ata të shohin më të mirën për t’ua sjellë atë nxënësve të tyre. Është një marrëveshje që do të vlejë përgjithmonë dhe kjo një ngjarje për t’u shënuar. Mësuesit nuk mund të punojnë në mënyrë individuale në mënyrën se si ata duhet t’u mësojnë nxënësve Holokaustin. Ata kanë nevojë ta dinë se mbështeten nga të dyja Ministritë, nga ajo e Arsimit dhe e Jashtme, por dhe nga ne në Yad Vashem. Pra do të kemi shumë punë përpara, duhet të organizohemi të bashkëpunojmë të vendosim datat përkatëse dhe kjo mendoj se mund të realizohet gjatë vitit 2016 dhe në vitin 2017 në IHRA do të shkojë një delegacion nga Shqipëria, ku të raportojë se sa shumë gjëra janë kryer në Shqipëri vetëm në këto vite të para të anëtarësimit të saj dhe nënshkrimit të asaj marrëveshje historike që u firmos nga Kryeministri juaj në Yad Vashem.