Një foto novelë për Tiranën në Venecia

Historia e Ejas, një personazhi që Falma Fshazi e krijoi thjesht nga një vegim avioni, për të personifikuar historinë e një qyteti mes kaosit arkitekturor dhe të papriturës…bashkë me kullën e çuditshme të kryeqytetit që kuratori Alehandro Aravena e përzgjodhi mes 15 ndërtesave arkitektonike nga bota për të qenë në Bienale
“Nuk e di! Kjo ishte përgjigjja që Eja i dha recepsionistes bukuroshe të hotel The Plaza-s, Gartës, e cila e kishte pyetur për t’ia shtendosur fytyrën Ejas, krejt të habitur:

– E di ç’do të thotë emri yt në shqip?

Ejas në fillim ia kishte marrë mendjen qyteti që ngjante me

asgjë e gjithçka njëkohësisht. Më pas, ishte çuditur nga shkalla që derdhej në hollin e pritjes së hotelit, si një kthesë e papritur ngjarjesh. Dhe tani e befasonte kjo pyetje.

Por, Garta e hotel The Plaza-s, bukuroshja që dinte të merrte vëmendjen, sado i marramendur të ishte mysafiri këmbënguli:

– Në shqip do të thotë hajde, hyr, afrohu ose dhe mirësevjen…”. Këto pasazhe janë shkëputur nga foto-novela që Falma Fshazi e shkroi duke besuar në thënien e Doris Lessing se “Pa dyshim letërsia/arti bën një punë më të mirë me të vërtetën”. E grishur herët nga shkrimi, ajo e kishte parë këtë formë të artit si formën më të lartë të rrëfimit të së vërtetës. Pastaj shkrimi do ta çonte në dimensione që do ta bënin ta jetonte ndryshe eksperiencën e re shqiptare. Fillimisht vegimi i këtij personazhi, i erdhi në avion për t’u ngjizur më pas me orë të tëra shkrimi. Ajo zgjedh ta quajë Eja, dhe jo pa qëllim. Është një ftesë e bukur, bërë për gjithë ata që hezitojnë të udhëtojnë në këtë vend, për shkak të lajmeve jo të mira me të cilat vishet emri i tij shpesh. Por Falma zgjedh një personazh femër, me një emër që ka një kuptim në shqip, për t’i treguar përmes një kolazhi fotosh dhe fjalësh, historinë e një qyteti që mbart jo vetëm trashëgimi kulturore, por dhe historike. “Eja kishte dëgjuar për Shqipërinë nga familja. I ati lindor qe dashuruar me një turiste perëndimore, nga të paktat që mund të vinin në vend në vitet shtatëdhjetë. E ëma nuk do ta shihte më kurrë vendlindjen e vet, deri kur të binte Muri. Ndaj Ejan e rriti me tregimet e një vendi që ekziston pjesërisht. Pjesa e vendlindjes, që e ëma nuk kishte shkelur, ishte tërësia e imazheve të krijuara në largësi. Një përzierje e kujtimeve më të bukura me më të bukurën e kujtimeve të hidhura dhe dëshirave e ambicieve për të bërë një herë e kthyer në vend, atë që rutina, rregullat, traditat dhe konteksti ta bënin të pamundur. E ëma thoshte gjithnjë se ishin distanca dhe udhëtimi që të çlironin nga prangat e padukshme, se është çudia dhe habia rrjedhë e këtij çlirimi që të nis drejt e tek udhëtimi tjetër. Gjithsesi, Eja vendosi të shkonte në Shqipëri, kur arkitekti kishte thënë: “Është një ëndërr e realizuar në një vend i cili nuk e tregon aspak veten në momentin e parë. Duket sikur të shfaqet pas disa ardhjeve, por kuptimi të rrëshqet nga duart me një vetëdije të çuditshme, për të mos u dhënë. Veçse çdo herë, në çdo kthim, ndien fuqinë që të jep dhe ti, krejt papritur, sheh ëndrrën para syve”. Takimi me prozën e Fshazit është një befasi e bukur. Ajo di ta kalojë personazhin nga një gjendje në tjetrën, duke mos humbur gjatë rrëfimit qëllimin. Duket sikur në pak faqe kjo novelë të çon në një aventurë që çdokush do të donte ta jetonte në këtë qytet, dhe se kaosi arkitektonik, apo gjithçka tjetër negative që ka lënë shenjë në qytet këto vite tranzicioni nuk ia humb magjinë e së papriturës që Tirana ka aftësinë ta shfaqë. Këtë libër mund ta gjesh në dhomat e hotel “The Plaza” në Tiranë, Shqipëri, i cili u hap më 2016. Hoteli është vendosur në kullën e projektuar nga studioja arkitekturore 51N4E, me qendër në Bruksel. Që nga shpallja e fituesit në vitin 2004, u deshën plot 12 vjet për të përfunduar kullën e cila, në këtë kohëzgjatje, u emërua dhe si kulla e pambaruar. Libri është një udhëtim emocional e vizual në këtë rrugëtim të gjatë, gati epik, dhe në të gjitha tensionet që përmban. Mund të kesh qenë në një nga dhomat e këtij hoteli apo thjesht mund t’i kesh kaluar përbri. Kjo nuk ka rëndësi, sepse ky libër merr shkas nga një projekt dhe të fton ta shohësh nga tjetër këndvështrim një kryeqytet, një kullë dhe atë çka ato përfaqësojnë. Libri i Fshazit do të prezantohej pak ditë më parë në pavijonin shqiptar në Bienalen e Venecias, për vetë arkitekturën e mendimit që mbart dhe pse nuk është pjesë e pavijonit. Libri ndodhet dhe tani në Venecia në Arsenale, aty ku prezantohet dhe kulla, ku çdo vizitor ka mundësi ta shfletojë. Aty është vendi ku kuratori i bienales fton studio arkitekturore, ose grupe pune, për të prezantuar projektin. Në 10-15 projekte të zgjedhura nga e gjithë bota nga kuratori Alehandor Aravena, ishte dhe kulla në Tiranë. Më poshtë Fshazi tregon diçka më tepër mbi Ejan.

Si lindi historia e Ejas, çfarë personifikon ky personazh?

Do të doja që çdo lexues t’i jepte përgjigje vetë pyetjes; “çfarë është Eja?” Meqë libri nuk  është lexuar, nuk po zgjatem te kjo pjesë e pyetjes, që do doja ta diskutonim, pasi që të lexohej, sepse mendoj se secili do të ketë një ide të veten për Ejan dhe kjo nuk do të jetë e gabuar. Kurse, historia lindi, gati 2 vite më parë, kur u pyeta se çfarë do të shkruaja për të treguar mbi një eksperiencë pune e jete në Tiranë. Atë moment kisha lexuar një shprehje të Doris Lessing e cila thotë se “Pa dyshim letërsia/arti bën një punë më të mirë me të vërtetën”. Dhe u përgjigja se doja të bëja një serial, një fotonovelë për Tiranën, me histori e foto, ku secili episod, ka kuptim më vete, por është pjesë e një të tëre brenda të cilës plotësohet. Ndërsa Eja vetë, lindi në avion. Kisha në dorë librin e Milan Kunderës, Testaments Betrayed, duke lexuar u ngjiz e pastaj pa dritën në faqet e letrës, Eja. Koncepti dhe fabula janë të shkruara me dorë në faqet e para të këtij libri. Nuk di të them saktësisht çfarë më ngacmoi, por di që ai libër është i tëri, në çdo fjali, një burim frymëzimi.

Zgjidhni një ndërtesë shumë të diskutuar në Tiranë për të ndërtuar një histori, është kjo e qëllimshme?

Po. Eja viziton Tiranën në kohëzgjatjen e këtyre diskutimeve pa i vënë re ato dhe të ngjashme me to, por duke i përjetuar bashkë me qytetin, si diçka përbërëse e tij. Transformimi i Tiranës në vite ka të bëjë shumë me ndërhyrjet arkitektonike dhe urbane, ndaj dhe novela rishtazi përfshihet me to në këtë qytet. Nga ana tjetër, historia e pushteteve në Shqipëri është e lidhur ngushtë me ndërhyrjet në hapësirë që përfaqësojnë natyrën e sistemit dhe qasjen e tij ndaj shtetit e shtetasve. Në botëkuptimin tim, historitë për Tiranën, që konsolidohet si kryeqytet me anë të një plani arkitektonik e falë implementimit të tij (pjesërisht në qendër), nuk shkëputen dot nga përjetimi i arkitekturës e ndërhyrjeve në hapësirë.

Personazhi yt vjen nga jashtë, dhe është një banor i ri në kërkim të qytetit…Si është qyteti që ai zbulon?

Nuk është një qytet ekzotik, as romantik. Është një qytet provokues, aq pasional sa nervozues. Sa banal, aq i jashtëzakonshëm. Mbi të gjitha jo i mërzitshëm, ndoshta i lodhshëm. E veçanërisht tërheqës për gjithë ato që mund të mësosh e të bësh, duke ndier se mund të transformohesh e transformosh.

Megjithatë, ju kërkoni jo thjesht ta njihni atë me qytetin, por edhe me historinë…?

Nuk kërkoj ta njoh me historinë, por ka një rrekje, t’i kujtoj se ky vend ka histori me dritëhijet e veta, ka dhe vlera ka dhe dije, siç do vend. Revoltohem nga të gjitha ato që duan të punojnë me këtë qytet e për këtë qytet, veçanërisht për sa i përket urbanizimit dhe hapësirës, dhe nuk ia kanë idenë historisë së tij. Kjo vlen, për të gjitha qytetet shqiptare në fakt, ku arkitektë, studiues, aktivistë të huaj, të njohur e të panjohur, vijnë e na sjellin dije e eksperienca, shumë të suksesshme e të rëndësishme, (sipas tyre apo realisht), por nuk dinë asgjë për vlerat, jetesën e historinë lokale, apo dhe legjendat e gojëdhënat. Shkojnë e vijnë me një tufë klishesh nga ato që ja servirim e i prodhojmë ne vetë në fakt

A është ky roman nëse mund ta quajmë kështu, një lloj justifikimi për kaosin arkitekturor, një mënyrë për të parë një dritë përtej këtij kaosi?

Kjo seri historish është një rrjedhje përballë një provokimi që servir Tirana. Nëse ne të ka një dritë përtej kaosit, atëherë është aty e pavetëdijshme. Nuk kam pasur qëllim      në vetvete të justifikoj asgjë, por vetëm të sjell në vëmendjen e lexuesit në kompleksitetin e tij emocional dhe racional një kryeqytet, Tiranën.

Si u prit në Venecia? 

Si një surprizë e këndshme. Sapo kishte dalë nga shtypi, ndaj mbetet për t’u eksploruar, megjithatë ishte diçka që u vlerësua shumë pozitivisht qoftë dhe si ide e iniciativë.