Sfondi historiko-social i hartimit të Statutit të Drishtit

Statutet e Shkodrës dhe të Drishtit të botuar rishtazi para 4 dhe 6 vjetësh në shqip u japin një mundësi tjetër historianëve të së drejtës për të studiuar, shqyrtuar dhe arritur në konkluzione të pjesëmarrjes së popullsisë arbre në procesin e njohur të themelimit të komunave si qendra qytetare të administruara me ligjet e veta në Mesjetë

Arbëria Mesjetare ishte një koncept që në rrafshin kulturor përfshinte tre shtresëzime të ndryshme kulturore të ndërthurura me njëra-tjetrën. Së pari, ishte kultura arbre, një përzierje e traditave më të mira vendase me kulturën e huaj që ishte imponuar nga lart-poshtë në formën e pushtimeve të drejtë për së drejta qofshin këto latine, bizantine apo sllave, por edhe një shtresë tjetër arbërore-romane dhe arbërore-bizantine-romane-sllave të krijuara prej një bashkëjetese të gjatë me kufij etnikë të papërcaktuar qartë. Kjo ndërthurje kulturash në një territor të ngushtë të përbërë nga bregdeti, fusha, moçale, por edhe gryka e qafash malesh, përfaqësonte më së miri atë që albanalogu i njohur, Shuflai, e quante si “monada e Ballkanit”. Territori arbër me të vërtetë që përbënte një përjashtim krahasuar me territoret e tjera rreth e qark, pasi brenda kësaj hapësire të vogël ishin përplasur dhe konvenuar influencat kulturore të Bizantit, të ortodoksisë, të Venedikut, të katolicizmit, të perandorëve serbë e bullgarë dhe të sllavizmit si në asnjë territor tjetër. Në vetvete, Shqipëria është monada e Ballkanit, në të cilën pasqyrohet krejt kozmosi ballkanik me gjithë ngjyresat e veta latine, greke, romane, bizantine, italiane dhe sllave, ku ende sot vezullojnë kristale të shumta të gjendjes zanafillore, ku ende duken ato shtresa themelore etnike të gadishullit Ballkanik, ngulmimi dhe qëndresa e të cilave u dha gjuhëve ballkanike vulën e një fizionomie të përbashkët e ndihmoi edhe në krijimin e një karakteri të përbashkët të kulturës mesjetare ballkanike. Pjesë të rëndësishme të kësaj kulture mesjetare ishte sigurisht edhe kultura e ligjeve, juridiksionit dhe rregullimit të marrëdhënieve me të tretët si brenda një territori, por dhe në marrëdhënie me entitete të tjera shtetërore fqinje. Veçoria e territorit arbër dhe zhvillimet historike dhe kulturore që kishin marrë udhë aty bënte të mundur një larshmëri zhvillimi për sa i përket këtij aspekti. Arbëria Mesjetare ashtu si pasqyronte një larshmëri influencash politikash dhe kulturore dhe në legjislacion kishte zhvilluar një traditë që shtrihej që nga e Drejta Romake e përfaqësuar dhe me influencë në Arbërinë Jugore dhe me një shtrirje deri në Durrës dhe në Krujë ku shkonte dhe influenca e Bizantit, me një të drejtë zakonore të quajtur më vonë Kanun dhe të identifikuar kryesisht në jetesën e fiseve malore dhe shtegtare, por edhe me ekzistencën e një të drejte qytetare në formën e statuteve, të ngjashme me qytetet e tjera të bregut Adriatiko-Dalmat. Ky aspekt i fundit, i përmendur shkarazi që herët në tekstet e Historisë së Shqipërisë, por jo i analizuar tërësisht nga historianët e së drejtës në Shqipëri, ndoshta edhe për një mungesë të gjatë të pasjes në duar të botimeve origjinale të statuteve për një kohë të gjatë, ka një rëndësi të veçantë, pasi në vetvete rrëzon një mit të vjetër historiografik të ngritur mbi zhvillimin politik, administrativ e kulturor të shqiptarëve, që i ka parë këta të fundit kryesisht si fise malore dhe me ekskluzivitet të veçantë hartimin dhe funksionimin e jetës së tyre civile e shoqërore vetëm përmes Kanunit, ligjit të maleve që ka ardhur në forma të ndryshme deri në fillim të shekullit të XX. Në historinë e kohëve më të fundit që ka sjellë në skenë, madje në mënyrë dramatike, Ballkanin dhe Shqipërinë, kjo mangësi është ndier me peshën e saj: cilido që do të dëshironte t’i përqasej historisë së shoqërisë shqiptare në shekuj për t’u njohur me strukturat e saj, kishte në dispozicion pothuaj vetëm një material që u referohej kanuneve të ndryshme. Sigurisht që ky perceptim ka krijuar dhe stereotipat e njohur rreth së kaluarës administrative dhe shtetformuese të shqiptarëve, shpeshherë një imazh stereotip si vetëm “vend i shqiponjave”, vend pra i maleve dhe e bëjnë, madje, një pikë të pashmangshme krahasimi e mundësish të mëtejshme njohjeje me realitete të tjera qytetare të Adriatikut të sipërm, duke krijuar në fakt një hierarki vlerash dhe qeverisje ku shqiptarëve për fat të keq u është rezervuar vendi i fundit krahasuar me popullsitë e tjera në Ballkan.

Në këtë kontekst statutet e Shkodrës dhe të Drishtit të botuar rishtazi para 4 dhe 6 vjetësh në shqip u japin një mundësi tjetër historianëve të së drejtës për të studiuar, shqyrtuar dhe arritur në konkluzione të pjesëmarrjes së popullsisë arbre në procesin e njohur të themelimit të komunave si qendra qytetare të administruara me ligjet e veta në Mesjetë. Një interes më të madh në këtë drejtim fiton studimi i Statutit të Drishtit, një qendre qytetare tashmë të zhdukur, por dikur shumë të rëndësishme të qytetërimit tonë mesjetar. Ky interes përfiton një rëndësi studimore, pasi nëse për Shkodrën është e kuptueshme rëndësia  si qytet, në fakt zinxhiri i patjetërsueshëm i një sërë qytetesh në bregdetin dalmat me një origjinë shumë të lashtë që nga antikiteti dhe si një pikënisje e qendër e rëndësishme e krahinës së Zetës për të pasur e zhvilluar një Statut të vetin, për Drishtin e vendosur 10 km në verilindje të Shkodrës, në breg të lumit Kir ku në lindje fillonte prapatoka arbre e malësisë, pasja dhe hartimi i një statuti të tillë mund të jetë nga rastet e radha dhe dëshmi të një shtrirje kulturore latine drejt një hiterlandi që kish kaluar në procese të tjera ngjizjeje të popullsisë pas dyndjeve barbare në shekullin e VII. Kur përmendim termin latin, ky term ka më shumë lidhje kulturore me tipin e komunave dhe administrimit të tyre, model që lindi për herë të parë në Itali dhe sesa i referohet popullsisë etnike të qytetit. Edhe pse me të drejtë sipas Shmid nuk kanë ekzistuar në Mesjetë vija të qarta ndarëse gjeografike ose shoqërore. Përzierja e grupeve dhe popullatave në gjuhë të ndryshme në një hapësirë të ngushtë nxiste shumëgjuhësi, simbiozën kulturore, që do të thotë se termat që përdoreshin për popullsinë e qyteteve reflektonin ndarjen e vjetër që nga antikiteti i qytetarisë romane dhe banorëve të rinj rrethinave iu referoheshin me emrat etnikë si sllavë apo arbanas. Për herë të parë ky vendbanim përmendet në katalogët bizantinë të shekullit IX si seli ipeshkvnore nën pushtetin e mitropolitit të Durrësit. Vendbanimi sipas të gjitha gjasave daton që nga koha e ilirëve të lashtë. Për këtë na dëshmon prapashtesa shumë e lashtë-sht e cila ka ndikuar në formimin e këtij toponimi. Sigurisht që qyteti kishte shërbyer edhe si një vendstrehimi për popullsinë latine të bregdetit shqiptar, pasi së bashku me kështjellën e lashtë bizantine Antipargai, më vonë Tivarin, dhe koloninë romake Shkodrën, edhe Drishti zgjatet si ushunjëzat duke thithur gjakun e shpërndarë romak nëpër varroshet e Dioklesë dhe Epikarisë, si dhe të disa vendbanimeve të tjera pjellore të Valbonës, rrënojat e të cilave edhe sot e kësaj dite mbajnë emrin shqiptar kjutet( nga latinishtja civitatem). Kjo vetëdije e lashtë dhe traditë qytetare ku shpeshherë Drishti shikohej si një zgjatim i Shkodrës bëri të mundur që qyteti të përfshihej në procesin e hartimit të commune (comunitas; universitas; universus populus) sipas shëmbëlltyrës italianoveriore. Pozita juridike e komunave ngulitej më së shumti nëpërmjet privilegjeve të sundimtarëve të ndryshëm; juridiksioni në qytete zbatohej nga gjykatës të vetët sipas së drejtës zakonore lokale. Prej fillimit të shekullit  XIII u përcaktuan në shkrim me statute sipas shembullit italian dhe nën ndikimin e noterëve italianë parimet themelore juridike të trashëguara gojarisht, si dhe të drejtat dhe detyrat e komunave qytetare kundrejt shtetit territorial.

Duhet theksuar që në krye të herës që zhvillimet kulturore dhe politike në Arbërinë e veriut ishin të influencuara nga modelet e Italisë së Veriut, bregdetit dalmat dhe katolicizmit, ndërsa në Arbërinë e Jugut kemi ndikimet e modelit të qytetit bizantin. Ekzistenca e një treve me një besim të vetëm edhe një vend si Shqipëria mesjetare ku ka munguar gjithmonë bashkimi shtetëror, një besim ky që nuk mund të mos ketë ushtruar një ndikim koncentrues edhe në legjislacion. Një nga këto treva ka qenë dhe Shqipëria katolike, e cila deri tre shekuj më parë shtrihej edhe më në veri (Kuçi), kurse nga Jugu arrinte deri në Shkumbin. Në këtë zonë të hapët, kjo njësi fetare e pandërprerë prej shekujsh të tërë, duhet të ketë qenë ajo që ndihmoi në një shkallë më të gjerë formimin dhe zhvillimin e një kulture të qëndrueshme administrative. E përmendim këtë fakt pasi Statuti i Drishtit ashtu si pothuajse në të gjitha statutet e njohura deri më sot, vërehet roli dhe ndikimi i madh i kishës gjatë mesjetës, sepse pa përjashtim normat e para të statuteve fillojnë me rregullat e kishës, obligimet, rolin dhe vendin që ka kisha në shoqërinë komunë-qytet. Ky veprim është i pranishëm edhe për faktin se kisha ishte promotore e pothuajse të gjitha segmenteve të jetës, qofshin ato laike apo kishtare, si në aspektin ekonomik, tregtar, politik, diplomatik, social, shëndetësor, kulturor etj., pra ishte boshti i zhvillimit dhe marrëdhënieve të njeriut në shoqërinë mesjetare, qoftë me individin qoftë me pushtetin. Për më tepër, përpjekjet e para për t’u kodifikuar janë më të hershme sesa 12 janari i vitit 1468, sepse sipas të dhënave arkivore mësohet se ky statut ishte “edituar” në vitin 1456, kur Papa Kalisti III, i kishte dhënë autorizimin ipeshkvit të Sapës, Gjergjit për një veprim të tillë. Shkaku që ky editim nuk u njoh zyrtarisht ishte vdekja e Papës Kalisti III , por më e rëndësishme në këtë histori sesa njohja apo e këtij editimi është momenti kur u zgjodh të kryhej ky editim. Papa Kalisti III (1455-1458) ishte ideatori i ndërmarrjes së një kryqëzate, e cila u quajt “Liber Brevium Callisti III” dhe synonte dëbimin e otomanëve nga Ballkani.  Ç’rol do të kishte qyteti i Drishtit në këtë ndërmarrje dhe pse po editohej tashmë në kulm të përpjekjeve për Kryqëzatë? Gjasat janë se në territoret që do çliroheshin, ndoshta Statuti i Drishtit, si statut kanonik kishtar i Katedrales së Drishtit dhe si qytet i brendësisë së territorit mund të shërbente si model për kushtetutat e qyteteve të tjera që do të çliroheshin nga osmanët. A kishte luajtur një rol në këtë ndërmarrje një personazh shumë i rëndësishëm i mesjetës shqiptare, Pal Engjëll-Dushi që rridhte nga një familje fisnike nga Drishti? Pikërisht në këtë kohë në 1456 Ipeshkëvi i Krajës Pal Engjëll-Dushi  u caktua si nunc për kryqëzatën, i cili do të vepronte në bashkëpunim me Skënderbeun jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Dalmaci dhe në Serbi. Familja e Engjëllorëve do të luante një rol kryesor edhe në vitin 1463, ku Papa Piu II emëroi dy persona për ta ndërmarrë këtë editim pas kërkesës së Katedrales së Drishtit. Njëri nga ta do të ishte Kryeipeshkvi i Durrësit, Pal Engjëlli, sërish një pinjoll i familjes fisnike nga Drishti dhe një nga njerëzit më të afërt të Skënderbeut dhe hartuesit e formulës së Pagëzimit në shqip. Elementi shqiptar nuk do të mbetet vetëm personat e autorizuar për të bërë editimin, por edhe në elementë të rëndësishëm të së drejtës të mbledhur në Statut. Në hyrjen e tij Pal Engjëlli deklaron se ne, kanonikët dhe kapitulli i kishës së Drishtit, …konstatojmë se të parët tanë na kanë lënë disa Kushtetuta, të cilat nga ana tjetër rezultojnë ose të paqarta ose të pamjaftueshme, çka dëshmon për një traditë shumë më të hershme administrimi në qytet. Një nga kapitujt e parë i dedikohet respektit të ndërsjellë midis pleqve dhe të rinjve kur shkruhet në ç’mënyrë të rinjtë duhet të respektojnë pleqtë dhe në ç’mënyrë pleqtë duhet të duan të rinjtë. Kjo përmendje e pleqësisë që në kapitullin e parë të kujton një tipar dallues të shoqërive shqiptare që ashtu si në Greqinë e Lashtë ku “jerusia” apo senati në Romë luanin një rol të madh në administrimin e vendit, edhe në viset arbre ky tipar ishte i përcaktuar mirë, madje në Kanun në ligjin e maleve, këshilli i pleqësisë zë një vend të veçantë. Vetëdija institucionale do të sillte se edhe në projektet e para për një shtet shqiptar si është vepra e Sami Frashërit, “Shqipëria çka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet “apo dhe organizimet e para të shtetit shqiptar si ishte Qeveria e Vlorës kur organe të tilla janë përmendur apo dhe ngritur, studiuesit mos t’i shikonin si organe të kopjuara nga fqinjët, por edhe si një pjesë organike e një kujtese kolektive institucionale të largët. Norma të tjera zakonore duhen gjurmuar në Statutin e Drishtit për të bërë të mundur që nëpërmjet tyre të ndërtohet një histori e munguar e së drejtës shqiptare me zanafillat e veta që në Mesjetë. Statutet e qyteteve komuna dhe të katedraleve shqiptare janë një dëshmi që vërtetojnë dhe njëherë ekzistencën e qyteteve komuna shqiptare, të botës qytetare në kompleksin mesdhetar, zhvillimin dhe ngjashmëritë me qytetet komunat e tjera të Europës, si dhe zhvillimin e së drejtës kanonike kishtare, e cila ishte mjaft specifike, sepse ruante në vetvete rregullat zyrtare të kishës duke i përshtatur ato sipas të drejtës dhe traditës vendase. Pikërisht gjurmimi dhe nxjerrja në pah të kësaj tradite vendase do të bëj të mundur që konstatimi se nuk kemi si paradigmë nga e kaluara vetëm Kanunin e maleve, por edhe një traditë së Shqipërisë Adriatike, aq të afërt me bregun perëndimor të Adriatikut dhe që u ndërpre dhunshëm me pushtimin dhe shkatërrimin e Drishtit në 1478. Kodifikimi i fundit i tij, më 12 janar 1468, pesë ditë para se të vdiste Gjergj Kastrioti, ideatori i një Arbërie qendrestare dhe të lidhur me qytet-shtetet italiane duket sikur ishte një rastësi fatlume për të pasur pas pesë shekujsh një dëshmi sesi ishte Arbëria Juridike e munguar mes nesh.

Dorian Koçi, Qendra e Studimeve Albanologjike