Shkrimtaret femra, nuk shkruajnë vetëm melodrama

Shkrimtarët e rinj/Arlinda Guma në një rrëfim për kohët që e çuan te letërsia dhe vargjet e Bukovskit

Le ta nisim bisedën me momentin kur e shkruara lind si ndjesi e brendshme… Ju kujtohet?

Më kujtohet vagullt… Duhet të kem qenë në vitin e parë në gjimnaz… (Më herët, në tetëvjeçare, shkruaja hartime për gjimnazistët që nuk dinin të bënin hartime, por kjo nuk llogaritet, pasi nuk më vinte fare si ndjesi e brendshme, por si një bezdi…)Pra, isha në vit të parë dhe, gjithandej kishte bulëzuar një pranverë e harlisur. Shihja sythet e pemëve gati për të çelur lule dhe mahnitesha, thua se deri atëherë nuk e kisha vënë re që pemët dinin të çelnin ashtu, që ato dinin të bënin art aq të përkorë. (Ku kishin qenë pemët më parë? Ku kisha qenë unë? Me shumë gjasa duke luajtur e duke vrarë gjunjët në oborrin e shkollës.)E kështu, fillova të shkruaja ndonjë poezi. Gjëja e parë që u binte në sy atyre që i lexonin, ishte fakti që poezitë qenë pa rimë, por aty kishte edhe shumë mendim për një adoleshente në një temë aq pranverore. Pastaj kjo u pasua edhe me një tjetër guxim “idiot”; për t’i botuar ato në një libër. E sa mirë që qëllova me fat që atëherë, askush në familje nuk ma vuri veshin. Nëse poezitë do të qenë botuar, tani do më vinte turp prej tyre. (Familja ime ka qenë e “shkrimtarëve të mbetur në tentativë” meqë ra fjala, mua ndoshta më quanin edhe më pak se aq; “një tentativë, në tentativë”… besoj e keni parasysh kur je më e vogla e shtëpisë… dashuria e pakufi që merr nga të gjithë, shkon gjithmonë në përpjesëtim të zhdrejtë me marrjen seriozisht të unit tënd artistik).Nga ajo ndjesi të shkruari, tani më ka mbetur diçka që është paksa e vështirë ta përshkruash me fjalë, çdo herë kur ëndrrat duan të më paralajmërojnë për diçka më shfaqen me të gjithë përkorësinë e tyre ato sythe të bardha. (E di, e di,  jam e pashpresë, shoh ëndrra të pasofistikuara, njëlloj si personazhi i Begninit te filmi “Tigri dhe Dëbora”, jo si ato të sofistikuarat që shihte kolegu i tij… Edhe pse po ta mendosh mirë, nuk ka sofistikim më të madh se simbolika e atyre sythave. Nuk ka sofistikim më të madh se vetë natyra).Më pas, kam shkruar ndonjë tregim apo poezi aty-këtu, por, e thënë pa shumë diplomaci, nuk kam ndonjë mendim të lartë për poezitë e mia, edhe pse ndjekësit e mi në blog, si dhe në faqen si autore, i pëlqejnë këto poezi. Mua më duket vetja më mirë në prozë. Më tej, në poezi më tepër kam sfiduar veten, pasi disa poetë më theksonin vazhdimisht se poezia ime kishte tepër mendim. Asnjëherë nuk e kam kuptuar se ç’dëm i sjell poezisë mendimi… Të them të drejtën, nuk e duroj dot poezinë budallaqe, atë fluturaken që nuk të lë asgjë nëpër mend kur e mbaron së lexuari.E ja, kështu, ata poetë më ngulitën në mendje idenë se poezitë e mia janë më inteligjente seç duhet, dhe, unë e besova se nuk di të shkruaj poezi….

Si ndryshon ky proces kur vendos të shkruash librin e parë…. Si ndodhi te ju?

Përpara se të filloja të shkruaja romanin “Bulevardi i Yjeve”, unë kisha shkruar tregime, aq sa do mjaftonin të botoja një përmbledhje me to. Gjithashtu, ato kohë kisha filluar të botoja edhe artikuj në shtyp. Dhe kisha lënë përgjysmë dy romane që i kisha nisur në intervale të ndryshme kohore, pasi kishin filluar të më mërzisnin. Pra, nuk isha fare e pafamiljarizuar me termin “roman” kur nisa “Bulevardin e Yjeve”.Ka qenë një ditë e bukur tetori kur më erdhi ndër mend gjetja e romanit. Tharmi dhe gjithçka tjetër m’u përvijua nëpër tru me një shpejtësi të pazakontë. (Sa më shumë të përpiqesh të shpjegosh këtë proces, aq më shumë do t’i largohesh përshkrimit të tij të saktë.) E gjithë struktura, fillimi, zhvillimi dhe mbyllja e romanit më erdhën ashtu; aq pashpjegueshëm, saqë përgjatë gjithë ditës kisha një entuziazëm të pazakontë. E kuptova që atë ditë, ende pa u ulur ta shkruaja që do të dilte një libër i mirë, dhe në vazhdim, nuk bëra asnjë kompromis me komercializmin.

Keni zgjedhur të bëni takimin e parë me lexuesin me një sprovë të vështirë, siç është romani, kur e keni shkruar “Bulevardin e Yjeve”? Sa kohë ju është dashur ta ndërtoni historinë?

“Bulevardin e Yjeve” kam nisur ta shkruaj në tetor të vitit 2008… por atëherë, pak muaj më vonë, kam qenë edhe e përfshirë me shkrime në një gazetë. Ishim një grup idealistësh atëherë, që kishim bashkëthemeluar një gazetë dhe unë kontribuoja edhe atje me artikuj.Nuk më është dashur shumë kohë për të ndërtuar ngjarjen e romanit, ajo më erdhi papritur dhe gjithçka u ndriçua, por më është dashur kohë të mendohem shumë për teknikën, për mënyrën se si do ta përcillja këtë ngjarje, pasi nuk doja t’u përmbahesha atyre formave të romanit të zakonshëm. Doja të ndërtoja diçka ndryshe. Doja të thyeja rregullat. Doja të isha e lirë.Përfytyroni një dhomë, brenda së cilës janë disa kamera, dhe çdonjëra prej tyre zbulon një anë të re të ngjarjes, pikërisht atë anë që kamera tjetër nuk e ka kapur. Dhe të gjitha këto pamje të reja, ndërtojnë, në një strukturë fare të pazakontë “Bulevardin e Yjeve”.Librin e përfundova në tetor të vitit 2012. Dhe botimi erdhi dy vite më vonë…

Ç’ndodh me shkrimtarin kur përfundon një libër? Nis menjëherë të shkruajë të dytin? Apo… me ju çfarë ka  ndodhur?

Ka subjekte romanesh që flenë prej vitesh brenda në të pandërgjegjshmen e shkrimtarit, dhe duhet të vijë koha e duhur që ato të shndërohen në romane. Ndonjëherë kjo kohë nuk vjen kurrë, pasi koha biologjike e shkrimtarit nuk përputhet dhe aq me kohën e veprave të tij. Sidoqoftë, kur kjo kohë mbërrin, mund të ndodhë të mbërrijë edhe pas dhjetë vitesh, njëzetë, tridhjetë… Pasi mbarova së shkruari “Bulevardin e Yjeve” në vitin 2012, dhe pas dy vjetësh përpjekje për ta botuar sa në njërën shtëpi botuese në tjetrën, botueset e të cilave ishin të gjitha femra që më hidhnin ca vështrime paragjykuese, të padurueshme që në takimin e parë (çështje femërore, nga ato të rëndomtat, aq të mërzitshme e të parashikueshme…. në Shqipëri duhen krijuar disa shoqata për të zbutur armiqësinë e egër brenda llojit), në 26 mars të vitit 2014, nja dy javë pasi mora miratimin nga shtëpia botuese për botimin e “Bulevardit të Yjeve”, fillova të shkruaja romanin e dytë. Ky roman i dytë erdhi vërtet si një nevojë për të shkruar. Edhe pse subjekti flinte tek unë gjashtë vite më parë në formën e një poezie të shkurtër, mbrujtur pikërisht në kohën kur mbrujta edhe “Bulevardin e Yjeve”. Viti 2008 ka qenë periudha më produktive e jetës sime. Ndoshta sepse isha më e motivuar. Ndoshta sepse atëherë ende nuk i njihja mënyrat me të cilat të sabotojnë nëse nuk je pjesë e ndonjë klani delirantësh. Romani që po shkruaj ka një titull tejet provokativ, dhe një personazh kryesor me qëndrime gjeopolitike, thuajse të angazhuara. Përgjatë gjithë kohës ndërsa shkruaja, kisha atë frikën në zemër nëse do të dilte aq i përkorë sa “Bulevardi i Yjeve”, por tani jam drejt dy-tre kapitujve të fundit dhe më duket se e kam ruajtur atë nivel. Të them të drejtën trishtohem që po e mbaroj. Dua të zgjasë sa më shumë procesi i të shkruarit të tij. Kur shkruan atë fjalën fund, të kaplon një boshllëk i madh, aq më tepër kur ia dërgon ndonjë shtëpie botuese krejtësisht të painteresuar për cilësinë, dhe krejtësisht të babëzitur për fitim. Ёshtë njëlloj sikur të japësh beben për adoptim. Dhe të shumtën e rasteve adoptuesja në fjalë, qëllon të mos ta kuptojë dot temperamentin e bebes tënde.

– Çfarë është letërsia për Arlindën?

Në periudha të ndryshme të jetës ka qenë diçka kryekëput e ndryshme. Në tetëvjeçare ka qenë bezdi, në gjimnaz diçka e paformësuar, të cilën ende nuk mund ta quaja një domosdoshmëri, diçka që edhe më kompleksonte pakëz (nuk kam komplekse të flas për komplekset e mia J…). Në të vërtetë, unë kam dashur të bëhesha piktore, më pëlqente shumë të vizatoja. Nëna ime nga ana tjetër, më këshillonte të mos lexoja aq shumë, ajo frigohej se përhumbja e tepërt mbi libra nuk do t’i bënte mirë shëndetit tim, por dhe me vizatimet e mia ajo nuk i kishte punët mirë, kishte frikë se nuk po u përkushtohesha mësimeve. Nëna ime kishte një version pragmatist për mirëqenien time. Ajo mendonte se fitimtarët në këtë botë janë individët egoistë dhe lumturisht mediokër… E kishte kuptuar këtë edhe pse nuk e kishte lexuar Niçen.Ndërsa tani mund të them se e ndiej vërtet të nevojshme të shkruaj. Ndjesinë që merr ndërsa je duke shkruar, nuk e merr as kur merr në dorë kopjen e parë të romanit, as kur të përmendin nëpër media (nuk të bëjnë kamerat shkrimtar!) dhe as ku dëgjon përshtypjet e lexuesve.Më ndodh shpesh që pas kaq shumë pengesave, të zemërohem me letërsinë. I hakërrehem asaj që do ta lë përgjithmonë. Por kthehem gjithmonë tek ajo si fëmija plëngprishës.

Më thoni poezinë më të bukur që ju vjen ndër mendje

“A smile to rember”. (Një buzëqeshje për t’u kujtuar), e Bukowski-t. Ёshtë e pamundur të mos ta duash këtë autor, pasi lexon këtë poezi.Bukovski është shkrimtari më i keqkuptuar në Shqipëri, ndoshta pikërisht se shumë prej shqiptarëve nuk e kanë lexuar ende këtë poezi.

Nëse ka një libër që do të doje ta shkruaje ti… cili është?

E di që do të tingëllojë e çuditshme, një ide fare e çmendur, por do të doja të shkruaja një libër për Betejën e Termopileve. Një libër për treqind spartanët. Në të gjithë filmat artistikë kushtuar kësaj ngjarjeje ka një adhurim të veçantë për Leonidhën dhe treqind ushtarët e tij që dhanë jetën në këtë betejë. Ka një adhurim deri në një habi absurde, për madhështinë e tyre. Një adhurim për sakrifikimin e tyre të pashembullt, ndenjën e përkushtimit ndaj detyrës, përballjen frontale me armikun, por askund, ose rrallë më qëllon të lexoj apo të dëgjoj që spartanët erdhën në Greqi nga territoret e Shqipërisë së Jugut. Atje ku ende sot, pleqtë e moçëm e përdorin këtë fjalë “spartan” për ndonjë djalosh të fortë fizikisht. Më ka mrekulluar gjithmonë fakti që në Spartë, gratë kishin një status për t’u admiruar. Edukimi dhe shkollimi i grave ishte parësor për spartanët. Diçka fort e natyrshme që jehon nga largësia edhe në ditët e sotme në jug të Shqipërisë. Po aq sa më magjeps edhe fakti që spartanëve u mësohej nëpër shkolla se si të qenë lakonikë. Pra spartanët nuk ishin vetëm një përsosmëri fizike, por edhe një përsosmëri intelektuale. Janë të shumëdiskutuara mënyrat e tyre të jetesës, të qëndruarit nëpër çadra lufte etj., por këtë mënyrë jetese atyre ua imponuan pushtimet dhe masakrat e shumta, kështu e vetmja mënyrë për të rrojtur me dinjitet ishte “to stand and fight”. E gjithë Europa, e gjithë bota përpiqet t’i rrisë sot fëmijët me vlerat dhe principet e atyre treqind ushtarëve që dhanë jetën atje në fushëbetejë, ndërsa grekët qenë duke u tërhequr. Dimë që më tej grekët, me dredhi, i tërhoqën persët diku në një gji dhe i sulmuan, por kjo ngjarje nuk ka hyrë në histori aq sa ka hyrë Beteja e Termopileve. Sepse dredhitë, mbeten dredhi… Dredhitë, nuk kanë asgjë të madhërishme. Principet e Betejës së Termopileve janë bërë sot shtylla kurrizore e munguar e shoqërisë kapitaliste ku jetojmë. Dhe e gjithë ajo madhështi është paksa pjesë edhe e jona; besa, mosnënshtrimi, përballja me armikun, janë tepër të njohura për kombin tonë. Kjo madhështi ka nevojë të ngacmohet dhe të dalë nga përgjumja, ajo fle në ADN-në tonë të largët. Bota do t’ishte e varfër pa principet e treqind spartanëve.Fati i treqind spartanëve, të vetmuar atje në fushë-betejë, ndoqi më pas Shqipërinë në vitet e izolimit komunist, ndërsa bota, njëlloj nuk deshi t’ia dinte. Edhe sot e kësaj dite Shqipëria më duket ende e vetmuar si atje në fushën e Termopileve, duke luftuar e duke ngrënë veten, në përpjekje për të gjetur identitetin e saj, shpesh në drejtime krejt të dyshimta. Do të doja të shkruaja një libër të tillë, krejt të pazakontë, krejt modern për një temë antikiteti, por nuk di nëse do më mjaftojë koha, më saktë; “nuk di nëse do më mjaftojë jeta” për të kryer hulumtime dhe shfletime detajesh historike, që unë nuk i kam dhe aq me dëshirë, për shkakun se romanet historike ta kufizojnë lirinë e krijimit artistik në vepër.Në Shqipërinë e mbipolitizuar, ekziston një mendësi paradoksale se vetëm politikanët dhe drejtuesit e show-ve politike dinë të shkruajnë. Kuptohet pse; ata kanë në dispozicion një shpurë me kamera që u shkojnë nga pas, edhe kur ata shkojnë në tualet. Në Shqipërinë e mbipolitizuar nuk promovohet modeli i një njeriu që ngrihet me mënyra të pastra. Vlerën e kanë përzënë me shkelma, apo bërë shuk në ndonjë qoshk. E në gjithë këtë paradoks, tejet primitiv e maskilist, edhe unë kam joavantazhin e madh për faktin e të qenët femër. Autorëve të gjinisë tjetër u duket se po u futesh në “territorin e tyre” kur një autore femër trajton tema “të rënda”. Sepse këtu mendohet rëndom se autoret femra duhet të shkruajnë vetëm romane për melodrama sensuale… Më ka bërë përshtypje fakti që shumë lexues të “Bulevardit të Yjeve” më thonë pasi e lexojnë; – Habitem se si një autore femër ka arritur të shkruajë një roman me një temë kaq të vështirë!… Ata e shqiptojnë fjalën “femër” si të jetë një handikap! Ndonjëherë unë i lë pa përgjigje, e ndonjëherë u them me shumë takt se jam kujdesur që lexuesi të dallojë një autor “androgjen” në romanin tim. Them se kur të fillojmë t’i gjykojmë njerëzit (pse jo, edhe shkrimtarët) nga veprat e tyre, dhe jo nga gjinia apo ngjyra e syve,  atëherë po që do të themi se kemi filluar të emancipohemi…