Skulptura dhe shpirti i vrarë i Kamij Klodel

(Një shije hiri dhe dheu i përzhitur…) 

“Vetëm kur ajo vdiq në një çmendinë larg Parisit, vetëm atëherë bota e artit u kujtua për veprën e saj që shkëlqeu vetëm për pak kohë në qiellin e artit dhe u shua si drita e një meteori, vetëm atëherë ata u kujtuan se ajo kishte qenë gjallë…”

Nga Luan Rama

Jo rrallë fati i artistit në historinë e artit ka qenë dramatik e tragjik, pasi moskuptimi dhe stuhitë e brendshme tek ai kanë qenë të mëdha, revoltat të shumta, etja e lirisë e madhe. Artur Rembo e braktisi poezinë në kulmin e vet, sepse shoqëria nuk e kuptoi. Dhjetë vjet ai u end shkretëtirave të Abisinisë dhe brigjeve të Detit të Kuq, derisa u sëmur. Atij i prenë një këmbë dhe vdiq në një spital, pa e shijuar zjarrin e mjaltin e poezisë së tij dhe pa e njohur lavdinë. Van Gogu në të gjallë të tij nuk shiti pothuajse asnjë pikturë dhe ai e vrau veten në këtë trallisje të madhe të moskuptimit dhe indiferencës, në një grunajë të Auvers-sur Oise, përballë tablosë së pambaruar. Paul Gaugin përfundoi në Taiti dhe në prag të vdekjes, i vetmuar, kërkoi që e dashura e tij indigjene t’ia digjte trupin e tij. Toulouse Latrec, piktori handikap dhe miku i balerinave dhe prostitutave të “Moulin Rouge” në Pigalle, vdiq gjithashtu pa e njohur dashurinë, por dhe lavdinë si artist. Fati i skulptores Kamij Klodel, (Camille Claudel), që jetoi fundin e asaj periudhe dhe kapërcyellin e shekullit XX, është gjithashtu po aq tronditës. Madje më shumë, pasi është fati i një femre të zhgënjyer, të shpërfillur, e cila humbi në vitet e harresës dhe në shkatërrimin e plotë si njeri. Arti i saj sikur u pre në gijotinë për të mos u ngritur më. Vetëm kur ajo vdiq në një çmendinë larg Parisit, vetëm atëherë bota e artit u kujtua për veprën e saj që shkëlqeu vetëm për pak kohë në qiellin e artit dhe u shua si drita e një meteori. Të gjithë u tronditën që ajo, deri në ato çaste kishte qenë gjallë, kishte qenë një krijesë që merrte ende frymë.

Sot, një ekspozitë në “Musée Rodin”, (Roden), në Paris i bën jehonë veprës së saj, duke na rikujtuar një nga historitë më të dhimbshme të artistëve të kapërcyellit të shekullit XX. Në hyrje të muzeut, në krah të “Hotel des Invalides” dhe varrit të perandorit Napoleon, dy skulptura monumentale na kujtojnë se në krijimin e tyre janë dhe gjurmët dhe duart e Kamijës, edhe pse këto dy kryevepra njihen sot si vepra të skulptorit të famshëm francez, Auguste Rodin: Porta e Ferrit, një vepër monumentale e frymëzuar nga Divine Comedie e Dantes dhe Borgjezët e Kalesë, (Les Bourgeois de Calais), që te ne, në epokën totalitare njihej me emrin Qytetarët e Kalesë, meqë fjala “borgjez” ishte një fjalë e nëmur. Pikërisht kur Rodeni punonte për këto dy vepra, ai ndihmohej nga nxënësja e tij Kamij Klodel, kjo skulptore e re që shumë shpejt do të bënte kryeveprat e saj. Ishte koha kur ngjizej gjithashtu një dashuri e jashtëzakonshme mes tyre, edhe pse ai e quante atë “engjëlli im linçonjës”, pasi ai vuante çmendurisht për të.

Pigmalioni dhe Galaté

Historia e lidhjes së Kamijës me Rodenin mishërohet mjaft mirë në mitin antik të Pigmalionit dhe Galatesë, në atë të skulptorit që bije në dashuri me modelin, e cila jo pak është huazuar nga poetë, dramaturgë, kineastë, e artistë të tjerë. Kur hyri në atelierin e Rodenit, Kamija 19-vjeçare kishte bërë një kurs skulpture, pra një shkollë arti siç quheshin atë kohë. Emri i Rodenit sapo ishte ngjitur në zenitin e tij dhe ishte bërë i njohur në botën e artit. Madje, ai tashmë ishte vendosur në Rue de l’Université, në qendër të Parisit, buzë Senës, në “Depon e mermerëve për Veprat e Artit” dhe në dispozicion kishte një atelier me hapësira të mëdha. Atje ai do të punonte komandot e mëdha të bëra nga shteti francez apo personalitetet e mëdha të kohës. Atje dhe Kamija do të shkonte të punonte pranë mjeshtrit të madh, ku kishte dhe asistentë e nxënëse të tjera.

Që në fillim, Rodeni e spikati talentin e veçantë të saj dhe siç do ta pyesnin më vonë kritikët e artit për rolin e tij ndaj Kamijës si skulptore, ai do të përgjigjej: “Unë i tregova asaj se ku gjendej ari, por ari i gjetur është i saj”. Sigurisht, në veprat e para të saj ndihet qartë influenca e Rodenit. Shumë herë ajo ishte dhe modelja e tij dhe duke punuar bashkë atij i lindi një dashuri e madhe për këtë vajzë mjaft të kultivuar, inteligjente, të bukur dhe me një botë mjaft tërheqëse. Më vonë, ai deklaroi se “do të mbante në atelierin e tij vetëm Kamijën dhe asnjë nxënës tjetër”. Ishte pranvera e dashurisë së tyre, edhe pse ai ishte 24 vjet më i madh se ajo. Kamija sapo ishte shkëputur nga aventura e saj dashurore me muzikantin e ri, Claude Debussy, dhe kur e la atë, për t’u hedhur përfundimisht në krahët e Rodenit, nga tronditja e madhe, Debussy krijoi kryeveprën e tij muzikore Pelléas dhe Melisande.

Ajo u lidh aq shumë me Rodenin, saqë tashmë Rodeni çdo vendim që merrte lidhur me krijimet e tij, merrte dhe mendimin e Kamijës. Ai i njeh asaj vlerat e një artisteje të madhe, në një kohë kur femrat në art nuk shiheshin njëlloj si meshkujt. Ajo e frymëzonte tmerrësisht, si në një nga kryeveprat e tij, Idhulli i përjetshëm, ku ata janë të dy lakuriq, ai në gjunjë, duke i puthur barkun. Po kështu edhe në veprat e tjera si Puthja apoPranvera e përjetshme…

Në vitin 1886 në një letër që Rodeni i dërgonte Kamijës, ai i shkruante: “Mikja ime e egër. Koka ime e mjerë është e sëmurë. Nuk mund të kaloj asnjë ditë pa të parë. Ndryshe do të ishte një çmenduri e tmerrshme. Tani nuk punoj më, o engjëll linçonjës, e megjithatë unë të dua me furinë e zemrës. Kamija ime. Ji e sigurt se s’dua asnjë grua tjetër dhe se shpirti im të përket i gjithi. Të puth duart mikja ime, ti më jep gëzimet më të zjarrta. E mrekullueshmja ime, përkulur në dy gjunjë ku unë shtrëngoj trupin tënd“. Rodeni ishte aq shumë i dashuruar pas saj, saqë ai vendosi të mos jepte më mësime pikture dhe se do t’i kushtohej vetëm asaj. Ai e deklaroi hapur se “Këtej e tutje nxënësja ime do të jetë vetëm zonjusha Klodel. Pas ekspozitës së Majit, ne do të shkojmë të kalojmë në Itali, shprehje e një lidhjeje të pazgjidhshme, pas së cilës zonjusha Klodel do të bëhet gruaja ime“. Gjatë viteve 1887-1888, ata largoheshin fshehurazi nga gruaja e tij diku afër Touraine, në kështjellën Chateaux d’Islette. Një herë Kamijë kishte shkuar atje më parë, duke pritur ardhjen e Rodenit, duke i shkruar letra të zjarrta dashurie. Në letrën e vetme që ka mbetur, ajo i shkruante: “Natën fle e zhveshur, krejt lakuriq, që të kujtoj se jam me ty, por kur zgjohem, realiteti është krejt ndryshe…Mos më tradhto!”…

Vibrimi i shpirtit

Me gjithë jetën e saj të shkurtër dhe tronditëse si artiste, Kamij Klodel na ka lënë një vepër origjinale ku spikat një dinamikë e brendshme dhe ku vibron një shpirt i madh. “Ajo mishëron në perfeksion lidhjen e artit me fatkeqësinë, të feminitetit me gjeninë, – shkruan kritiku francez, Jean-Marie Tasset. – Ajo nuk ka nevojë të hapë gojën. Mjafton të shohim fotografinë e saj nga fotografi Cesar që të stepemi para saj. Ajo ka fatin e një artisti të mallkuar në gjak”. Po, fatin e artistëve të mallkuar, siç shkruante Verlaine për Rembonë, apo siç ishte i mallkuar nga shoqëria i madhi Charles Baudelaire. Artistë të nëmur. Gjigandë të fjalës, ngjyrës, formës në përkryerjen e tyre.

Ishte pikërisht vepra skulpturale L’Age mûr, (Mosha e pjekur), e vitit 1895, ajo që shënoi largimin e saj nga influenca e Rodenit, një vepër me tri figura: një burrë i kapur nga dy gra, që e tërheqin secila nga vetja, Kamijë dhe Rose Breguet. Nuk janë forma të “bukura”, por torse e gjymtyrë, nën trysninë e dhimbjes dhe ndarjes, trupa që vuajnë nga linçimi shpirtëror. Në një letër dërguar Paul-it, vëllait të saj për këtë skulpturë, ajo i shkruante: – “Do ta shohësh: nuk do të jetë aspak si ato të Rodenit”. Dhe vërtet, ajo ka filluar të realizojë temat e saj dhe mënyrën e saj origjinale të skulpturimit. Rodeni nuk bënte skulptura narrative. Ai kërkonte skulpturën e simbolit, ndërkohë që vepra Mosha e pjekurdhe vepra të tjera të saj që do të vijojnë si, Dallga, (La Vague), apo Bashkëbisedueset, (Les Causeuses), apo Clotho janë krijime që të befasojnë artistikisht. Skulptura e saj ka forma të brishta e shpesh disi mistike, ndërkohë në skulpturat e Rodenit janë të formateve të mëdha, janë skulptura pragmatiste e impozante, apo “charnel”, (ku evidentohen format e bukura trupore si te Mendimtari, një skulpturë mjaft simbolike gjithashtu). Por megjithatë, në modelimin e trupit, Kamij Klodel është po aq mjeshtre sa dhe mjeshtri i saj. “Ajo ka një modelim më nervoz dhe më brutal se Rodeni, – thotë kritikja franceze, Aline Maguine. – Që e re, ajo kishte një ndjenjë të jashtëzakonshme të lëvizjes, të vibrimit dhe të dizekuilibrit“.

Në këtë kohë, Kamija punonte me materiale të forta. Polikromia natyrale, (përdorimi i materialeve me ngjyrë), atëherë ishte në modë. Po t’i vendosësh përballë njëra-tjetrës,Puthja, (Le Baiser) të Rodenit, një nga kryeveprat e tij, dhe Valse e Klodel, në plan të parë pikas se këto dy skulptura, pra një çift në përqafim e sipër janë disi të ngjashme, por në thelb, në brendësi ato ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra. Ndoshta janë dy vështrime të ndryshme të mishërimit të ndjenjës. “Rodeni mpleks trupat, – thotë një tjetër kritik, – ndërsa Kamija shkrin shpirtrat”. Kjo është më se e vërtetë. Edhe pse të dyja janë shumë të bukura, te dy figurat e përqafuara të Klodel, ka një dinamikë të jashtëzakonshme. Ka një frymë të brendshme që i ka rrëmbyer të dy ato shpirtra në një marramendje trallisëse e lumturuese, gjer në apoteozë. Po kështu, edhe po të vendosim përballë njëra-tjetrësMendimi, (La Pensée), i Rodenit, një portret në bronz (që është portreti i vetë Kamijës) dhe skulpturën Mendimi i thellë, (La profonde pensée), të Kamijës, gjendjet janë krejt të ndryshme. Mendimi i Kamijës duket se është më i rëndë, peshon më shumë, ka një gjendje ekzistenciale, “to be or not to be”, ndërkohë që te Rodeni është një gjendje e menduar, disi lirike, e paqtë. Sigurisht, ishte vetë gjendja shpirtërore e Kamijës ajo që shfaqej në veprat skulpturale të saj. Britma në gur, në mermer. Klithma dëshpëruese në trupa të vrarë, gati kufoma, ku njeriu është lakuriq para fatit të vet të pamëshirshëm e vrasës. Ishin vetë britmat e kësaj “krijese sublime”, siç e quante atë i madhi Paul Valery.

Braktisja

Kamijë Klodel vendosi të shkëputej nga atelieri i Rodenit. Zënkat e herëpashershme me të tani po e lodhnin, edhe pse ai gjithnjë i premtonte se një ditë do të mund të jetonin bashkë, por ai nuk e kishte atë forcë për ta jetuar një jetë të tillë. Por ajo nuk e pranonte statusin e dashnores, favorites, dhe më së fundi u largua në një atelier, në fillim në 39, Bulevardin e Italisë dhe më pas, pak metra më tutje, në numrin 113. Më së fundi, ajo zgjodhi të vendosej në ishullin apo ujdhesën Ile Saint-Louis, atje ku dy degët e Senës ndahen për t’u bashkuar pak më tutje, dhe ku ishulli ishte në qetësi të plotë. Quai Bourbon i dukej i paqtë. Në vitin 1893, ajo i ndaloi Rodenit përfundimisht që t’i shkonte në atelier apo të kishte ndonjë kontakt me të. Rodeni e kuptoi gjendjen e mjeruar të saj, megjithatë, me influencën që kishte, ai përpiqej t’i gjente treg Kamijës për statujat e saj. Por në shpirtin e Kamijës, dashuria e stuhishme tashmë ishte kthyer në një krater të shuar, të ftohtë, që kishte nxirë me hirin e tij gjithçka përreth.

Në këto vite, e fyer thellë në shpirtin e saj, Kamij Klodel filloi të mbyllej gjithnjë e më shumë në atelierin e saj. Asgjë nuk i interesonte. Askush nuk trokiste në portën e saj. Ajo tani punonte vetëm, në një vetmi të plotë. Punonte një tjetër skulpturë, në një tjetër stil. Në vitin 1905 ajo hapi një ekspozitë në një galeri të Parisit me 13 skulptura dhe kritika e priti me plot entuziazëm. Veprat e saj ishin origjinale dhe në një shkëputje të dukshme nga veprat e ish-mjeshtrit të saj, Roden. Madje, një lloj konkurrence ishte vendosur midis tyre. Por ndërkohë, ajo po kalonte një periudhë të keqe ekonomike. Huadhënësit e ndiqnin ngado. I ati i saj përpiqej ta ndihmonte, duke paguar qiratë e shtëpisë së saj dhe duke u munduar ta paqtonte shpirtin e vrarë të vajzës së tij, por pikërisht në këtë periudhë filloi një depresion i rëndë i saj dhe një mani persekucioni, e lidhur gjithnjë me Rodenin. Më 12 maj të vitit 1986, ajo premtoi se do të shkonte të prezantonte veprën e saj Ato që bisedojnë. E kishin pritur gjer në minutën e fundit. Vonë, në mbrëmje, miqtë e saj ishin kthyer në atelierin e saj. Ishte një atelier bosh, me një rrobë mëndafshi që varej nën një tra, i cili mbante ende një numër. Ishte fustani që kishte marrë me qira për të shkuar në sallonin e artit. Ajo mbyllej gjithnjë e më shumë dhe nuk kujdesej më për veten e saj. Vishej keq, dehej nëpër rrugë, bënte skandale, duke klithur dëshpërimin e saj dhe duke akuzuar gjithnjë Rodenin. Madje, njëherë ajo e akuzoi atë se dy modele të tij e kishin ndjekur gjer në atelier për t’i marrë krijimet e fundit. “Kamija çmendet në Paris, shkruante në ditarin e tij i vëllai i saj, Paul Claudel, poet, dramaturg dhe diplomat, i cili pak vite më pas do të jetë ambasador i Francës. – Letrat e mureve janë grisur ngado. Një pisllëk i jashtëzakonshëm. Edhe kolltuku i vetëm është grisur e thyer“. Ndërsa po në atë kohë, Kamij ka shkruar në shënimet e saj: “I mora të gjitha bocetet e mia prej druri dhe i hodha në zjarr… Kur më ndodh ndonjë gjë e pakëndshme, rrëmbej çekiçin e madh dhe thyej ndonjë statujë.” Kamija e sëmurë, Kamija e braktisur që shkatërronte veprat e saj, ato pjella që i kishte krijuar me mish dhe ëndrra. Statuja Persée et Gorgone, e lartë 2m46 cm, dergjej në tokë e thyer copë-copë.

Një agoni tridhjetëvjeçare

Shumë vjet më parë kisha ndjekur filmin e regjisorit francez, Bruno Nuytten, me aktoren Isabelle Adjani në rolin e skulptores Kamij Klodel dhe Gerard Deardieu në rolin e Rodenit. Një film që ishte nderuar me pesë çmime “Cesar”. Hapja e kësaj ekspozite më riktheu jo vetëm skena tronditëse të atij filmi, ku dy fytyrat e këtyre personazheve ishin aq shumë të ngjashme, (ashtu si dhe dy botët e tyre), por më shtyu gjithashtu të shkoj në ishullin Saint-Louis të Senës, ku sapo kapërcen katedralen Notre-Dame në Paris, në 19, Quai Bourbon, në të njëjtin rresht shtëpish ku dikur ka jetuar Charles Baudelaire. Atje është ende dhe porta e shtëpisë së dikurshme të Kamij Klodel. Pikërisht aty, Isabelle Adjani kishte interpretuar atë rol, tek ajo portë e madhe e drunjtë, tek ai kalldrëm që të çonte në një oborr të madh, ku në krah të majtë ishte atelieri dhe dhoma ku jetonte dikur Kamij Klodel. Isabelle-Kamijë, fati i dhimbshëm i një artisteje të madhe. Isabelle-Kamijë duke thyer statujat me duart e saj në kulmin e dëshpërimit; Isabelle-Kamijë, e çmendur, me rroba të grisura dhe e pangrënë me ditë të tëra që jetonte e harruar në errësirën e një atelieri të mbyllur, jashtë arsyes dhe botës që e rrethonte dhe ku kishte tashmë veç një kolltuk, një krevat hekuri dhe statuja të papërfunduara. Isabelle-Kamijë që mbyllte me dërrasa dritaren dhe portën e shtëpisë, për t’u mbrojtur nga njerëzit e persekutorit të saj se mos e dhunonin, përdhunonin, poshtëronin dhe i merrnin punët e saj. Ky persekutor i madh, në mendjen e saj nuk ishte tjetër veçse i dashuri i dikurshëm i saj, i cili meqë e braktisi dhe e zhgënjeu, meqë kishte shkelur fjalën e dhënë se do të martoheshin dhe ishte larguar përsëri me gruan e tij, (në fakt ai nuk ishte martuar zyrtarisht), tashmë ishte kthyer në njeriu që ishte thelbi i dramës së saj. Ishte Rodeni me të cilin ajo kishte mbetur shtatzënë disa herë dhe kishte dështuar; ishte Rodeni që kishte dashuruar marrëzisht dhe e kishte ndier më shumë se çdo mashkull tjetër; ishte artisti salloneve të mëdha që kishte poshtëruar kështu ish-nxënësen e tij, por që tashmë ishte po aq e talentuar sa ai. Ç’ndodhi në Quai Bourbon në 10 mars të vitit 1913, kur babai i saj Louis-Prosper sapo kishte vdekur pak ditë më parë dhe askush nuk mund ta ndihmonte më. Pikërisht i ati kishte refuzuar që ta mbyllnin të bijën në çmendinë. Por menjëherë pas vdekjes së tij, me kërkesën e nënës dhe vëllait të saj, dy infermierë të çmendinës do ta merrnin me forcë dhe do ta mbyllnin përgjithmonë në çmendinë. Në ditarin e saj, më pas, Kamijë do të shkruante: “Dy njerëz hynë me forcë në shtëpinë time dhe më tërhoqën nga krahët, duke më nxjerrë jashtë nga dritarja. Më futën në një makinë, e cila më çoi në çmendinë. Kjo është vepër e Rodenit, i cili do të hakmerret dhe do të shtjerë në dorë atelierin tim…”

Që atë ditë, Kamija e gjeti veten të izoluar në çmendinë pa e kuptuar se çfarë po ndodhte me të. Askush nuk iu përgjigj thirrjeve të saj që ta lironin nga ai burg ku e kishin futur, se gjithçka për të ishte një gabim, një makinacion, një hakmarrje dhe se s’mund të mbyllej në çmendinë një artiste. Trembëdhjetë ditë më vonë, në një letër drejtuar nënës së saj Louise, ajo i shkruante: “A do të zgjasë gjatë kjo lloj shakaje?...” Por ajo do të qëndronte e mbyllur jo disa muaj, por plot 30 vjet të jetës së saj, në një heshtje dhe harresë të plotë. Ky ishte haraçi që duhej të paguante për gjeninë dhe britmën e saj. Jo, kjo nuk ishte një shaka… Më vonë, duke kujtuar atë ditë kur ai dhe nëna ishin të pranishëm në internimin e saj, Pol, shkruante: “Për herë të fundit vështronin drejt nesh sytë e saj gjithë lot e gjak”.

Pikërisht në muajt e parë kur ishte në çmendinë, miqtë e saj organizuan një ekspozitë për skulpturën e saj. Të gjithë në atë ekspozitë pyesnin: “Ku është Kamij? – Në çmendinë!” – përgjigjeshin të tjerë. Shumë njerëz u dëshmojnë gazetarëve për kërkesën e vazhdueshme të saj për të dalë nga çmendina, për ta nxjerrë nga ai burg të çmendurish. Kritikët dhe gazetarët shkruajnë ngado për skandalin e madh dhe brutalitetin e paparë të familjes dhe të institucionit ndaj një artisteje si ajo. Akuzohej nëna e saj, i vëllai, mjekët. U botuan shkrimet dhe letrat e saj dërguar miqve, ku ajo përshkruante padrejtësinë e madhe ndaj saj. Atëherë nëna e saj e kuptoi se duhej t’i ndalonte asaj çdo kontakt me botën e jashtme që të mund të shuhej ky skandal. Korrespondenca tashmë do të survejohej dhe asnjë njeri jashtë familjes nuk do të kishte të drejtë ta takonte atë. Nata e pafund do të binte tashmë mbi të.

Në korrik të vitit 1914, një nga kujdestaret e saj ka shkruar: “Ajo qëndron veçmas nga të tjerët. Nuk bën asnjë lloj pune dhe pyet gjithnjë se përse e kanë mbyllur këtu. Që të vuajë? Përsërit gjithnjë se është një vajzë e mjerë që e kanë grabitur dhe është pa familje”.

Në fillim ajo ishte internuar në Ville-Evrard, por dy muaj më vonë, kur u afruan trupat gjermane, atë e nisën në spitalin psikiatrik të Montdevergues, në Vaucluse, jo larg qytetit të Avignon-it. Ajo tashmë kishte matrikullën 2307. Ishte kthyer në një numër. Artisti i madh – një numër absurd në mëshirën e fatit mizor. Disa dimra do të kalojnë në çmendinën e largët. Mjekët në fillim flisnin për një paranojë persekucioni. Në shënimet e saj Kamija shkruante: ”Kam ftohtë gjer në kockë dhe jam e thyer më dysh nga kallkani. Një vajzë që kishte ardhur të dergjej këtu kishte vdekur nga të ftohtit në shtratin e saj”. Në një tjetër shënim, ajo ka shtuar: ”Më vjen keq të vazhdoj të jetoj këtu, sepse nuk jam më një krijesë njerëzore. Nuk mund t’i duroj britmat e këtyre krijesave që më rrethojnë, pasi kjo gjë ma trondit zemrën”. Kohë më kohë të sëmurë të ndryshëm dilnin nga spitali për të jetuar pranë familjeve të tyre, por ajo jo.

Kur Lufta e Parë Botërore bënte kërdinë, në janarin e vitit 1917, më së fundi Rodeni u martua zyrtarisht me Rose Beuret. Por dy muaj më vonë Rose do të do të vdiste papritur. Pak muaj më vonë do të vdiste dhe vetë Rodeni. Një vit i tmerrshëm për të madhin Roden, i cili e vuante gjithnjë fatin tragjik të Kamijës. Ku ishte ajo?… Pas vdekjes së Rodenit, në vitin 1917, gjendja e saj ishte përmirësuar dhe mjeku i çmendinës i shkruante familjes së saj që të vinin ta merrnin në gjirin e tyre dhe se kjo do të ishte një terapi akoma më e mirë për të. Por nëna e saj kishte frikë se Kamija mund të sëmurej sërish. Ajo sikur e ka braktisur atë. Madje, gjithnjë kishte qenë e ftohtë ndaj saj. Dhe kjo sepse para lindjes së Kamijës, një djalë, fëmija i parë, Charles, kishte vdekur pas lindjes. Asaj i dukej sikur Kamija kishte zënë vendin e tij. Përgjigjja e së ëmës ndaj mjekëve ishte negative. “Është e pabesueshme, i shkruante mjekut e ëma e saj, – që ajo të ketë një shpirt të pastër dhe se mund të sillet në një mënyrë të arsyeshme. Pra nuk pranoj që të dalë nga spitali”. Ishte vendimi i tmerrshëm i një nëne për pjellën e saj. Për më tepër një artiste e madhe.

Atëherë, në këtë heshtje të plotë ajo i u lut të vëllait të saj, katër vjet më të vogël në moshë sesa ajo. “I dashur Paul… Motra jote është në burg. Në një burg me të çmendurit”. Por dhe Paul mbajti të njëjtin qëndrim, si dhe nëna e tij. Për më tepër ai ishte jashtë Francës, në shërbimin diplomatik. Sigurisht, dhe ai e vuante fatin tragjik të saj, por ishte i pafuqishëm. Mjerisht ishte i dobët. Diçka e pafalshme, pasi gjatë tridhjetë vjetëve të saj në çmendinë ai i shkoi asaj vetëm 13 herë ndërsa e ëma, asnjëherë. Gjenia ishte e destinuar të vuante. Madje ajo shkruante gjithnjë për tmerrin e atyre krijesave që e rrethonin, “të tmerrshme, violente, që lëshojnë britma dhe që më kërcënojnë”. “Ti më the se Zoti i mishëron ata që vuajnë, se Zoti është i mirë, – i shkruante ajo përsëri Paul-it, – Por Zoti yt e lë të digjet një krijesë e pafajshme në humnerën e një çmendine”.

Veshur me lecka, ajo tashmë ishte e transformuar tërësisht. Askush nuk mund ta njihte se ajo ishte Kamijë Klodel, madje as miqtë e dikurshëm të saj nëse do të vinin ta shikonin. “Sa herë që i shkruaj nënës që të më marrë në shtëpi, – shkruante Kamijë në shënimet e saj, – ajo më përgjigjet se shtëpia e saj po rrënohet”. Kamija vuante gjithnjë e më shumë. Tashmë jetonte në një botë tjetër gjersa dhe dhembja, më së fundi u shua. Por përsëri ajo do i shkruante të vëllait që “të shkonte ta shohë dhe një herë të fundit”. “Kërkoj lirinë time me britmat të mëdha”, – shënonte ajo në letrat e saj.

Në shtator të vitit 1942, atëherë kur Paul Claudel ishte ndër emrat më në zë si poet, dramaturg dhe ambasador, ai do t’i shkonte të motrës për herë të fundit. Ishte e trembëdhjeta herë. Po, e fundit. Pothuajse tridhjetë vjet kishin kaluar nga ndarja e tyre. “E pashë Kamijën në shtrat, do të shkruante ai rreth këtij takimi. – Ishte një grua tetëdhjetëvjeçare, por që dukej akoma më e plakur. Ç’kontrast i tmerrshëm për mua që e kam njohur vajzë dhe në kohën e gjenisë së saj. Ajo më njohu dhe më tha: “Paul…Paul-i im i vogël!… Çfarë emocioni. Ne u përqafuam për herë të fundit. Shikoja atë figurë të shkatërruar, ku mosha dhe sëmundja që nuk e kishin shuar dot shenjën e gjenisë”.

Kamijë Klodel do të vdiste një vit më vonë, në 19 tetor të vitit 1943 në vetmi të plotë dhe e harruar nga të gjithë. Ajo u varros në kuadratin numër 10 të varrezave të përbashkëta të çmendinës në Montfavet, në një gropë të madhe ku hidheshin gjithë të braktisurit, nr.392. Historia e saj ra në heshtje të plotë dhe do të mbetej e tillë nëse njërës prej mbesave të saj nuk do t’i binin në duar letrat që ajo i kishte dërguar të vëllait nga çmendina. E tronditur nga ky fat, ajo iu vu kërkimit të veprave të shpërndara të saj, në Francë dhe Angli, ku ajo kishte ekspozuar. Dalëngadalë, Kamija, së bashku me historinë dhe gjeninë e saj, po zgjohej, përtej varrit real. Poli do të shkruante një dramë me titullinNjë grua, Camille Claudel. Pastaj, duke treguar skulpturën e saj Ajo që lutet, një nga punët e fundit të saj, poeti-vëlla do të shkruante: ”Kjo vajzë e zhveshur është motra ime! Duke u lutur, e poshtëruar, në gjunjë dhe lakuriq! Gjithçka ka mbaruar! Kështu, me këtë imazh, ajo na la që ta vështrojmë përgjithnjë!…”

Dhjetë vjet më vonë, në vitin 1953, kur eshtrat e Kamijës nuk gjendeshin më, Paul Claudel do të shënonte në ditarin e tij: “Kamijë ka vdekur që prej dhjetë vjetësh dhe kur mendoj për të kam një shije hiri në gojë!”

Fati tragjik i Kamijë Klodel, i kësaj artisteje të madhe, për njerëzimin dhe botën e arteve është më shumë se një shije hiri në gojë, më shumë se një shije dheu i përzhitur. Madje ajo na kujton se jo rrallë artistët e mëdhenj të njerëzimit, kanë jetuar midis lavdisë dhe linçimit, midis shkëlqimit të salloneve dhe rrezatimit të tehut të gijotinës. Në historinë e Kamijës, në thelbin tragjik të saj ishte zhgënjimi shpirtëror dhe braktisja njerëzore, ndërkohë që në vendet totalitare, mbi artistin, ra gijotina e madhe e ideologjisë shkatërrimtare dhe e inkuizicionit të kohërave moderne. Dhe në këtë hapësirë funebre, plot erë dhe pluhur mortor, statujat e thyera të Janaq Paços me duart e tij, rikujtojnë nga larg statujat e thyera të Kamij Klodel.

Dhe Erosi gjymtohej kështu…