Tregimtari

“Italo Svevo”

Nga Alda Bardhyli
“Kur një djalë i ri bie në dashuri, dashuria e tij shpesh shkakton në tru disa reaksione që nuk kanë të bëjnë fare me dëshirën e tij. Sa e sa të rinj që mund të qetësoheshin lumturisht në një shtrat mikpritës, nuk i vënë kazmën së paku shtëpisë së tyre duke pandehur se për të shkuar në shtrat me një grua duhet më parë të fitojnë, të krijojnë ose të shkatërrojnë. Ndërsa pleqtë, për të cilët thuhet se janë të mbrojtur më mirë nga pasionet, e lëshojnë veten me vetëdije të plotë dhe futen në shtratin e fajit, ndonëse do të kenë mandej ndonjë borxh për të larë me rrufën. Dashuria nuk është e thjeshtë as për pleqtë. Tek ata, ajo ndërlikohet te motivet. Ata e dinë që duhet të justifikohen …” Pas vdekjes së të shoqes, një burrë që i kishte kaluar të 60-at nga Trieste sillte në mendje këto pasazhe teksa shihte sesi i jepte autobusit një vajzë e re ende te të 20-at. As vetë nuk po e kuptonte sesi ai një zotëri i fisëm i kësaj ane, shpresonte të merrte një vështrim nga vajza teksa priste të zbriste në Terxhesteo. Kur iu afrua dhe e pyeti në lodhej me këtë profesion, dhe në kishte dëshirë të mund të bënte një punë tjetër, ai ndjeu se pa dashje gjithë vitet që kishte mbi supe i kishin zbritur shumë poshtë. “Ja dhe aventura ime e parë e vërtetë pas vdekjes së sime shoqeje. Dhe në gjuhën e pleqve, një aventurë është e vërtetë kur në të hyn edhe zemra. Mund të thuhet se rrallëherë një plak është aq i ri sa të mund të kridhet në një aventurë jo të vërtetë, sepse është një hallakatje që i shërben të fshehë dobësinë.” Kur ajo pranoi ta takonte në orën nëntë pas pune, me shpresën se ky zotëri do ta ndihmonte të gjente një punë më të lehtë, plaku nuk e dinte si mund t’i shtynte orët deri në takim. Kështu nisi kjo histori, nga një udhëtim me tramvaj, për t’u kthyer më pas në një aventurë torturuese, para së cilës nuk do të tërhiqej dhe kur mjeku i rekomandoi të “kishte kujdes shëndetin”.

“Rrëfim për plakun e mirë dhe vajzën e bukur”, është vetëm një nga pesë tregime “Një tallje e arrirë”, “Nëna”, “Verë e fortë”, “Plakushi” që i japin jetë përmbledhjes me tregime të një prej autorëve më të njohur të shekullit të kaluar, Italo Svevo, ardhur në shqip nën përkthimin e Ardian Beshajt, nga shtëpia botuese “Saras”. Tregime të shkruara me stilin e një mjeshtri, ku do të ngjyenin penën e tyre më vonë emra të tjerë të tregimit italian, si Dino Buzzati, Alberto Moravia, Eugenio Montale etj. Të shkruar në Italinë e pas viteve 1900, kohë në të cilën Svevo ka ngjizur gjithë krijimtarinë e tij (për fat të keq të shkurtër, për shkak të ndarjes së shpejtë nga jeta), këto tregime japin një tablo të thellë njerëzore, duke na bërë të mendojmë. Teksa lexon këto tregime, kupton se është tregimtari ai që e çoi Svevon të sigurt drejt “Ndërgjegjes së Zenos”, kjo fuqi absolute që pak shkrimtarë e kanë. I parë gjithnjë si një nga terrenet më të vështira, tregimi, sidomos tregimi i shkurtër, duket si forca që i ndan shkrimtarët. Mjafton një tregim i mirë, për të mbetur përgjithmonë në preludin e një letërsie. Kur Svevo ka shkruar këto tregime nuk e dinte se bashkë me ato rrëfime që vinin natyrshëm po ndryshonte dalëngadalë dhe formën e një letërsie të ushqyer nga stili klasik. Personazhet e tij duan të rrëfehen dhe nuk ka rëndësi se ç’rrugë ndjekin për ta bërë të plotë rrëfimin.

Ai i ngjante Mario Sonaljit, personazhit kryesor te tregimi “Një tallje e arrirë”, një burri që 40 vjet më parë kishte shkruar një roman. E gjithë jeta e mëtejshme e Sonaljit kishte vetëm një qëllim, të shkruante sërish një libër të tillë. Lavdia ishte ajo çfarë kërkonte, por më shumë se ajo, ishte kthimi në kohët e arta të vetvetes. Ndaj e përshkruante jetën e tij të trishtuar gjithnjë i shoqëruar nga një lloj pakënaqësie. Tregimi “Nëna” krijon një gjendje te çdo lexues. E vetmja strehë ku të gjithë duam të prehemi, i vetmi përqafim që do ta kërkojmë gjithmonë, vjen përmes simbolikës së zogut pushverdhë. Sepse, para nënës do të jemi gjithnjë një zog, të parritur. Ajo çfarë ndihet në të gjitha këto tregime, është njohja e mirë e psikanalizës nga ana e shkrimtarit. Svevo duket se e ka shndërruar karrigen e punës, në karrigen e një psikanalisti për t’i hyrë thellë çdo personazhi nën lëkurë. Ai do të tregojë botën tjetër të tyre, për të befasuar teksa ndjek rrugëtimin e Marios që kur ecte në rrugët e Triestes të krijonte idenë e një mendjemadhi. Pakkush mund ta dinte se nën atë portret të padepërtueshëm flinte një ëndërr aq e madhe e Marios për t’iu kthyer shkrimit. Një ëndërr sa sentimentale aq edhe torturuese për një burrë që ka vite që është ndarë nga një pasion i hershëm. Por, edhe pse koha në të cilën Svevo i ka shkruar këto tregime nuk është shumë e favorshme në klimën politike, sociale të vendit të tij, shkrimtari këmbëngul t’u japë personazheve jetën e lumtur. Rruga për te lumturia shpesh është fatale, ashtu siç ishte për plakun e mirë, që gjithë moria e puthjeve të fshehta i kushtoi jetën. Por për Svevon nuk bën të ikësh nga kjo jetë pa jetuar këto orë.

Elementi i psikanalizës ndihet nga një tregim te tjetri. Svevo jo vetëm i përshkruan në mënyrë të analizuar fijet më të holla të mendimeve, por edhe jep në fund “recetën” e një mjeku. Gjykimi duket se është fuqia e këtij autori, që i nxjerr këto tregime në një tjetër sipërfaqe dhe i bën të jenë pa kohë. Rruga për te lumturia apo dashuria, siç mund të quhet jeta e mëvonshme e plakut të mirë pas udhëtimit me tramvaj, shoqërohet me brerje të mëdha ndërgjegjeje. Një natyrë njerëzore e përsosur në raportet e saj me moralin, shfaqet te këta personazhe që duan të justifikojnë çdo veprim që i çon drejt ëndrrës. Ata nuk duan të humbin atë njeriun e mirë, kodet e një morali të pashkruar, por që ka mbajtur në formë shoqërinë në të gjitha kohërat. Ndaj një zotëri i Triestes së atyre viteve luhatej mes ëmbëlsisë së mëkatit dhe ndjesisë të të qenët i dobishëm në shoqëri. Pasi letërsia do të nxjerrë në pah ndjenjat njerëzore, fijet e padukshme që krijojnë jetët tona dhe të na japë modele, për një të nesërme më të mirë. Fundi është ai që jep gjithë idenë e një tregimi.

Njohës i kësaj strukture, rreshtat e fundit të tregimeve të Svevos janë një tronditje e thellë morale dhe shpirtërore. Në to prek jetën në pikën e saj më të ndjeshme, dhe ndihesh të jesh përfshirë nga pikëpyetje që letërsia i ka ngritur herët mbi raportet njerëzore. A ia vlen të shkosh ta takosh lumturinë? Apo kur ajo të vjen kaq pranë dhe vetëm një hap të ndan prej saj, të duhet të sjellësh ndërmend fundin e personazheve të Svevos, e të shkosh e sigurt duke e ditur fundin. A mund t’i largojë letërsia dyshimet dhe të bëjë të ndihesh i lirë? Svevo ta jep këtë ndjesi teksa e lexon dhe nuk do ta lëshosh librin nga dora, duke mos dashur të shkëputesh nga ai udhëtim që ke nisur të bësh në Trieste, në ato jetë njerëzish që nuk ndryshojnë shumë nga jetët e tjera tonat …