VERA Ende e dua si dikur …

Vera Ibrahimi / Një rrëfim për jetën në krah të kompozitorit të njohur Feim Ibrahimi. Kohët e dashurisë dhe vitet e para të martesës në “bodrumin” e famshëm ku rrinin artistët … Kritikat që do të vinin mbi artistin pas Çmimit të Madh të Dekadës së Majit … Procesverbalet që ruhen ende në arkivin e familjes Ibrahimi … Presionet e sistemit ndaj artistit që do ta çonin dalëngadalë drejt vdekjes

“Sa më shumë kritikohej, aq më shumë ngrihej në detyrë”

Ato çfarë e bëjnë tani të lumtur Verën janë kujtimet. Sa herë tingujt e muzikës mbushin apartamentin ku jeton, ajo sjell në mendje atë … Djaloshin që në vitin 1963 u shfaq papritur në ëndrrat e saj studentore, duke i folur për muzikën, artin. Atë, burrin që më pas do t’i kushtonte gjithë përkushtimin e një gruaje pa kushte, ndaj një dashurie që vazhdon ende sot kur ai nuk është më. Ka një histori tjetër në jetën e kompozitorit Feim Ibrahimi, një histori përtej kompozimeve dhe gjithë asaj jete shpesh të trazuar në Shqipërinë e asaj periudhe. Është historia e dashurisë së tij me Verën, këtë grua me flokët e verdhë që ruan ende në portret atë shkëlqim që ai pa gati 50 vjet më parë. Ajo është personazhi që mund të flasë sot gjatë për çdo kompozim apo vepër të mbetur në fondin e artë të Ibrahimit. Çdo gjë ai e komunikonte me të dhe ankthin e heshtur për një ndryshim që duhet të vinte në muzikën shqiptare. Vera i kujton ende sot bisedat nën radiogramafonin “Grunding”, përmes të cilit dëgjonin tingujt që vinin nga RAI 3 dhe dëshirën e Feimit për të qenë i lirë për të ngjizur tinguj të tillë. Këtë vit mbushen 18 vjet prej ndarjes nga jeta të një prej artistëve më të mirë të muzikës sonë klasike, kompozitorit Feim Ibrahimi. Një ikje e beftë që ka lënë një mungesë, të cilën nuk ia mbushin dot as tingujt Verës. Një ikje, të cilën ajo e rrëfen më poshtë, në një rrëfim të gjatë për dashurinë dhe jetën shpesh të trazuar në Shqipërinë e dikurshme …

Si e kujtoni kohën e viteve të para të dashurisë?

Njohja jonë, si çdo njohje në moshën 18-vjeçare, ka qenë e rastësishme. Sapo kisha filluar studimet në Fakultetin Filologjik, në degën e Gjuhë-Letërsisë Shqipe. Kisha ardhur nga Shkodra me dëshirën e ethshme që të mbaroja fakultetin dhe të rikthehesha në qytetin tim, ku isha e sigurt se do të isha kudo e mirëpritur. E ja, shoqja ime e ngushtë, Elvira Muzina Theodhosi, nga Durrësi, më njohu një ditë me ish-profesorin e saj të pianos në Shtëpinë e Pionierit në Durrës, i cili në atë kohë studionte në Konservatorin Shtetëror të Tiranës për kompozicion. Jemi në vitin 1963 dhe as që e mendova se Feim Ibrahimi do të më ndiqte heshturazi … E harrova fare … Ai shfaqej herë pas here për të na dhuruar dy bileta për operat apo baletet. Kaq. Asnjë ndjenjë dashurie, thjesht respekt e mirënjohje. Pranverë 1966 … Feimi filloi të ishte më i pranishëm, ndërsa unë me Elvirën ishim kudo bashkë. E ja, herë pas here, na hyn në mes edhe Feimi për të përshkuar një copë udhë të Rrugës së Elbasanit … Përsëri s’po kuptoja asgjë … Por, sigurisht, më pëlqente përderisa e pranoja si shok. Disa ecejake të tij më të shpeshta andej nga fakulteti ynë, po më mbresonin dhe krejt papritur, e kapa veten që kisha nevojë për praninë e tij. Kisha hyrë në kapitullin e dashurisë … Dhe më 1 prill 1966, një pasdreke plot diell, Feimi kërkoi të dilnim vetëm ne të dy. Elvira e përkrahu daljen time dhe unë fluturova ende e turbulluar. “Sot është 1 prill – tha ai – por unë do të them diçka shumë serioze … unë dua të jem gjithmonë me ty … Unë ulem në piano që të punoj për diplomën e veç kur më shfaqesh ti, vrapoj drejt teje e pastaj vazhdoj deri pas mesnate …” Ai ishte në vitin e fundit të Konservatorit, unë në vitin e tretë të fakultetit. Nuk kam kthyer asnjë përgjigje, kemi folur në përgjithësi, por jam ndier çuditshëm. Si çdo vajzë e asaj moshe kisha pasur propozime, por asnjë s’më kishte ngjitur, me asnjë s’isha dashuruar. Pa perënduar dielli, jam kthyer në konvikt e kam biseduar deri natën vonë me Elvirën. Ndoshta mund të duken jashtëkohore këto fjalët e mia, por kështu kemi qenë unë dhe Elvira, sepse gjithmonë, në çdo hap që hidhnim, na dilnin përpara portretet e prindërve që na kishin lënë krejt të lira, në mirëbesim të plotë, por që mendimi i tyre për raportet që duhet të krijonim për lidhje dashurore, na ndiqte si hije, në mënyrë të tërthortë, na drejtonte. Feimi e dinte se unë pa miratimin e prindërve të mi nuk dëshiroja të bëja asnjë hap para. Jo se s’guxoja, por sepse i respektoja.

Si vazhdoi më pas kjo histori?

Në tri ditët e mëpastajme, Feimi, çdo pasdreke, do të më kërkonte fare natyrshëm, për një shëtitje. Kishte filluar ankthi i pritjeve, i numërimit të minutave, sekondave, shoqëruar me një rrëzëllimë të brendshme që mua më dukej se nuk e lexonte askush. Më tregonte imtësira nga jeta e tij, më përshkruante familjen e tij pa u mburrur për asgjë. Madje, që në ditën e parë më trullosi duke më thënë se kishte dhjetë mijë lekë borxh! M’u duk sikur qielli ra mbi kokën time. Të të thoshin në vitin 1966, këtë shifër borxhi, ishte ndoshta e barasvlefshme me dhjetë milionë sot. Shtanga. Unë kurrë s’kisha marrë hua pesë lekë. Jo se isha e pasur, por ashtu isha … Ai e kuptoi menjëherë tronditjen time dhe më tha: “Verën e kaluar ia mora borxh Lili Tafajt (pianiste e njohur) për të kaluar pushimet në plazh, sepse doja të ishte vera e fundit e beqarisë sime. Por mos u mërzit se unë do të kompozoj e do t’i paguaj …”. Atëherë isha fare e paditur për ato honorarët e krijimtarisë. Heshta dhe buzëqesha sa për të thënë. Kështu ishte ai, i sinqertë që në fillim. Ditën e tretë erdhi më herët se zakonisht dhe më tha se do të më njihte me tre shokë të tij të ngushtë nga Durrësi, shokë gjimnazi dhe që kishin ardhur enkas në Tiranë për të më takuar. U mëdysha dhe ai nxitoi të më shpjegonte se ishin miqtë e tij më të mirë. Kështu, te bar “Rinia”, ish-“Kursal” i Paraçlirimit, diku aty ku është sot selia e Partisë Socialiste, u miqësova menjëherë me Petraq Papain, Petraq Ristanin, Eqrem Bashën dhe me Vasil Andonin, ky nga Tirana, të cilët mbetën deri në fund më të ngushtët e familjes sonë. E nesërmja ishte e shtunë dhe unë jashtë radhës, u nisa për në Shkodër. Feimi me përcolli dhe priti derisa u nis autobusi. Në shtëpi nuk më pritnin. Atëherë nuk ekzistonin mundësitë e telekomunikimit të shpejtë, gjithçka realizohej nëpërmjet postës me letërthirrje që rrallë mund të kryhej brenda ditës, kështu që mora rrugën. Pas darke, di që u kam thënë prindërve të mi: “Njoh një djalë që është 30 vjeç, gjirokastrit, por gati që në lindje, banues në Durrës. Studion për Kompozicion dhe është në vitin e fundit. Mua më pëlqen, e kam më shumë se shok, më shumë se mik …”. Prindërit e mi kanë pasur një besim thuajse të verbër ndaj meje, ndoshta sepse gjithmonë u kisha folur hapur … nuk e di. Më këshilluan që të mos ngutesha dhe më dhanë “lejen” që të dilja për ta njohur më mirë. Shpirti brenda fluturoi. Si nuk mund ta njoftoja Feimin? E kishim lënë që të nesërmen, të dielën në drekë, unë të nisesha për Tiranë dhe ai do të më priste në stacion. Në shtëpinë time thuajse s’kemi fjetur … Zgjuar mamaja ime, zgjuar Dhurata e Rudina, dy motrat e mia. Baçi (babai) na la vetëm. Gjithçka rrotullohej rreth Feimit dhe unë flisja, jashtë natyrës sime, pa pushuar. Isha e dashuruar. Kishte ndodhur ajo mrekullia që as deri më sot nuk është zhdukur. Unë vazhdoj të jem e dashuruar me Feimin …

Si ishte jeta juaj në Shqipërinë e dikurshme?

Ajo mrekullia që na kishte ndodhur na çoi pa asnjë mëdyshje në një lidhje të përjetshme. Them të përjetshme, duke i parë gjendjet tona tashmë nga lartësia e viteve të mia. Gjithmonë bashkë, në të menduar dhe në të vepruar. Feimi, sapo u diplomua shkëlqyeshëm, u emërua pedagog në Institutin e Lartë të Arteve dhe pas një viti, kur u diplomova edhe unë, u martuam. S’kishim shtëpi, s’kishim parà, por përsëri me borxh bëmë pushimet në plazhin e Durrësit. Një ditë, atje në breg të detit, Feimi, duke më shtrënguar pranë vetes, belbëzoi: “Unë do të ta shtroj shtëpinë me parà …”

Shtëpinë? Ne as shtëpi nuk kishim por përkohësisht do të banonim në një dhomë të bodrumeve të pallateve të Shallvareve që na e huazoi miku i Feimit, violonçelisti Luigj Lazri. Në atë bodrum kanë banuar para nesh dhe pas nesh edhe të tjerë artistë dhe sa herë që kaloj andej më vjen vërtet keq që s’ka mbetur asgjë. Ai do të ishte një dëshmi se si kanë jetuar artistët në një dhomë, në një hyrje së bashku me një familje me tetë fëmijë… Megjithatë, ne u rregulluam disi aty…Ishim të rinj…Unë u emërova mësuese në një shkollë 8-vjeçare në Kombinat, nxënësit edhe sot i kujtoj e më kujtojnë me nostalgji. Disa prej tyre mbajnë mend edhe bodrumin, mbajnë mend edhe pianon që e zuri ajo dhomë, më duket 2,5 me 3,5 m…, e zuri te këmbët e krevatit. A ishim të kënaqur? Ishim të lumtur…Prisnim e përcillnim të gjithë njerëzit tanë më të afërt, prisnim artistë…Aty, brenda asaj ngushtice thureshin ëndrrat më të bukura dhe kur e kuptonim se po flisnim për ëndrra, qeshnim me lot. Qeshnim, nuk komentonim sepse rrezikun e kamxhikut diktatorial e dinim se e kishim të gjithë mbi kokë… Unë, e rritur dhe e edukuar në një familje thuajse gjysmë të persekutuar, ku prejardhja dhe burgimi politik i xhaxhait, na e kishte kyçur gojën por jo mendjen dhe veshët, shpeshherë kam heshtur. Por edhe Feimi ishte shumë i kujdesshëm, ai ishte i shfrenuar vetëm kur diskutonim për veprat e kompozitorëve bashkëkohorë, vepra të cilat mund t’i dëgjonim në frekuencat e RAI 3, nga një radio e vogël, dhuratë e shokëve të gjimnazit të Durrësit, me rastin e martesës. Kaq ishte mundësia e informacionit muzikor për autorët perëndimorë. As partitura, as mundësi për t’i ndjekur në ndonjë mënyre tjetër… E Feimi ishte i etur për ato lloje veprash. I babëzitur…

Kujtoni ndonjë kompozim të bërë në ato kushte?

Në këto kushte u kompozua muzika e filmit “Ngadhënjim mbi vdekjen”, me regjisorë Pirro Milkani e Gëzim Erebara. Aty, në bodrum… Suksesi i atij filmi ka arritur deri në ditët e sotme. Kënga u bë shumë shpejt, të themi, e famshme e Feimi filloi të konsiderohej si kompozitor me perspektivë. Sa shumë përgëzime kemi pritur, aty në bodrum, në rrugë, kudo…! Por më e bukura skenë ka qenë për mua, kur një ditë sapo hapa derën e dhomës, më fluturuan parà nga dyshemeja… E befasuar, përshkova për një sekondë të gjithë dhomën: kartëmonedha prerjesh të ndryshme mbi piano, mbi tavolinën e bukës dyvendëshe dhe Feimi që po orvatesh të mbulonte edhe krevatin me ato… Shtanga. Ai, duke qeshur, më tha: – “Të pata premtuar se një ditë do ta shtroj shtëpinë me parà??? Janë honoraret e muzikës së filmit…Ia kërkova prerje të vogla por as kështu s’po më dalin…”. Kam qeshur sa s’ka më, ka qeshur edhe ai dhe kemi shkuar për drekë në restorant… Suksesi i muzikës së filmit bëri të mundur që Komiteti Ekzekutiv i Tiranës të na planifikonte dhe të na jepte një apartament me një dhomë e kuzhinë, të sapopërfunduar në rrugën “Myslym Shyri”. Ka qenë 30 dhjetor 1968 kur Feimi hyri në atë dhomë bodrumi me një tortë dhe një shishe verë, duke fluturuar: – “Morëm shtëpi! Morëm shtëpi!” dhe nxori nga portofoli autorizimin. Gjithkush mund ta kuptojë gëzimin tonë, s’ka nevojë për koment….Por unë ende s’i kisha dhënë një lajm tepër, tepër lumturues: gjithçka fliste se unë isha shtatzënë…

Si krijoi ai nën censurë, a e ndiente shtrëngesën e saj për vepra të mira?

Filloi për ne një tjetër jetë, e mbushur me shqetësimet më të bukura që t’i blaton pritja e një fëmije, të gërshetuara bukur mirë edhe me krijesat e Feimit. Atë vit u kompozua Koncerti nr. 1 për Violonçel & Orkestër, i cili, në Dekadën e Majit u vlerësua me Çmimin e Madh. Ishte një provë për të dalë sado pak nga tradicionalizmi, pa rënë dukshëm në sy dhe mund të them se ky koncert ishte i vetmi nga koncertet e tjera të mëvonshme që nuk u gjykua për ndikime të huaja. Vetë Feimi nuk ishte i qetë, ai e dinte fare mirë se si dëshironte të kompozonte, se kishte ikur koha e këtyre metodave krijuese, se duhej, duhej, duhej…Këto mendime m’i shpaloste thuajse çdo mbrëmje duke përshkuar deri vonë Bulevardin e Tiranës. Tingujt e veprave bashkëkohore tani arrinin mp cilësisht, gjithmonë nëpërmjet RAI 3, sepse kishim arritur të blinim një radiogramafon “Grunding”, një luks për ato kohë, nga i cili, deri pas mesnate, vinin jo vetëm klasikët e mëdhenj por edhe ata që nën zë mund të citoheshin: Shostakoviç, Stravinskij, Prokofiev, Ravel, Mahler… pa le pastaj Hindemit, Berio, Shenberg, Ksenaqis … Kështu, vajza jonë, Etri, së bashku me qumështin tim thithte edhe tinguj të gjithfarëlloj rrymash krijuese, që ndoshta jo të gjitha bebeve mund t’u ndodhë…

Dëshirat për të kompozuar në një mënyrë tjetër vrullonin në shpirtin e Feimit dhe sigurisht një herë do të shpërthenin sepse s’do të mund të qëndronin gjithmonë të ndrydhura. Do të provonte sërish por dukshëm tashmë, në vitin 1971, me Koncertin nr.1 për Piano & Orkestër. Ka qenë kthesa e parë në muzikën profesioniste shqiptare që si çdo kthesë ose do të kalohej suksesshëm, ose përplasje… Ndodhën të dyja. Nën interpretimin e pianistes së madhe Margherita Kristidhi Milkani dhe Orkestrës Simfonike të Institutit të Lartë të Arteve, me dirigjent R. Teqja, premiera ishte një magji që i përfshiu të gjithë… Vështirë se përsëritet më ajo mbrëmje kur shpirtrat e tulatura njerëzore u zgjuan me ovacione drithëruese… Përsëri Çmimi i Madh i Dekadës së Majit.

Megjithatë ky koncert u vu më pas në qendër të kritikave. Si e kujtoni?

Pa kaluar jehona e çmimit të madh filluan kritikat që si një ortek arritën deri pas Festivalit XI, i famshmi festival, dhe para përsëri “të famshmit” Plenum IV, në fillim të vitit 1973, ky koncert u shënjestrua dhunshëm, me diskutime të ashpra deri në orët e para të mëngjeseve… Në studion e Feimit gjenden procesverbalet origjinale të këtyre diskutimeve dhe tani, pas më tepër se 40 vjetësh, të vjen për të qeshur dhe për të qarë kur i lexon. Unë edhe qaj…Qaj sepse jam dëshmitarja më e afërt e tronditjeve dhe e zhgënjimeve të Feimit…Ndal aspiratave për një rrugë më të re! Netët e pafjetura, shoqëruar me frikë të çdollojshme nuk harrohen kurrë… Dhe përsëri një e papritur tjetër: Në Raportin e Plenumit IV, mbajtur nga diktatori, emri i Feimit rreshtohet pas emrave të kompozitoreve Çesk Zadeja e Tish Daija si kompozitorët më të mirë… Çuditërisht, kishim shpëtuar…

Si e shpjegonte Feimi këtë shpëtim?

Kishim shpëtuar por ishim stepur. Letërsia dhe arti shqiptar ishin strukur. Megjithatë, pasi mbaruan mbledhjet e pafundme dhe dukej se gjithçka ishte gri, rifilluan përsëri rizgjimet…Dhe ja, në vitin 1974, Feimi do të kompozonte Koncertin nr. 2 për Piano & Orkestër, me tri kohë, por që u ekzekutua në Dekadën e Majit të vitit 1975, përsëri nga Margherita Kristidhi Milkani dhe Orkestra Simfonike e Institutit të Lartë të Arteve. Përsëri dirigjent Rifat Teqja. Përsëri kthesë me shumë sukses por edhe me më tepër përplasje: Çmimi i Madh i Dekadës së Majit dhe …. kritika e goditje marramendëse deri në ndalim transmetimi e ekzekutimi të këtij koncerti. Procesverbale të dhimbshme që ruhen në arkivën e Feimit. Historia e jetës së Feimit ka qenë tepër e çuditshme: sa më shumë kritikohej për veprat e tij, aq më shumë merrte çmime dhe emërohej në poste të rëndësishme. (Pas Plenumit IV -nëndrejtor i Institutit të Lartë e Arteve…Pas Koncertit nr.2 – sekretar për muzikën në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve). Dhe në vitin 1982, kur ishte madje sekretar për muzikën, historia përsëritet me Koncertin për Oboe & Orkestër: Çmimi i Madh në Dekadën e Majit dhe… dhe diskutime të stërzgjatura aty, në Lidhje por edhe deri në Komitetin e Partisë së Tiranës… Nuk dua të zgjatem më shumë, u ndala vetëm në fatin e tri veprave madhore që sot konsiderohen si maja të muzikës shqiptare.

Si e kujtoni humbjen e tij?

Mjerisht, të gjitha këto presione e bënë punën e tyre … Në vitin 1978, filluan rrahjet jonormale të zemrës dhe pastaj një përparim i menjëhershëm deri në angina pectoris që do të thotë dhimbje të forta kraharori, nganjëherë pamundësi për të bërë edhe 2 metra rrugë se gjoksi i çahej…Dhe ishte vetëm 43 vjeç.