Çaste dashurie mes lindjes dhe perëndimit

Mathias Enard, romani juaj i ri, “Busull” është botuar tek Actes Sud për sezonin e ri letrar 2015. Sa kohë ju ka marrë shkrimi i këtij libri thellësisht erudit ?

Varet nga çfarë kuptojmë me “të shkruash”. Shkrimi i mirëfilltë i librit më ka marrë pak më shumë se tre vjet, por “Busull” është një projekt që ekziston prej shumë kohësh. Kam filluar të mbledh shënime, kërkime, idera, copëza, që nga koha kur kam shkruar “Zone” më 2005-2006 ; domethënë që prej dhjetë vjetësh.

Ky roman është rrëfimi i një nate të gjatë pagjumësie. Në fillin e orëve dhe faqeve që kthehen, kujtimet e Franz Ritter, një muzikolog orientalist vjenez, vërshojnë lumë. Nata pa gjumë duket një mjet i përshtatshëm rrëfimi për të thirrur mendimet e shpërndara. Si ju ka ardhur vetë kjo ide ?

Ideja ka zënë vend menjëherë sepse, le të themi kështu, ajo ishte vetë kushti i shkrimit të këtij libri. Me ta pasur çështjen time në dorë – pra pak a shumë personazhet, dhe sidomos pikënisjen, Vjenën – kam pasur një intuitë se kjo histori do të tregohet përmes një nate pagjumësie të Franzit. Këtë e kam ditur që në fillim.

Nga përgjigja juaj lind një pyetje. Ju thoni “me ta pasur çështjen time në dorë”, atëherë pyetja është si do ta përkufizonit ju çështjen e “Busullës” ?

Do të thosha më mirë, çështjet. Së pari, e dija se doja të bëja një histori të madhe dashurie disi klasike ; historinë e një dashurie të penguar që do të ishte një version paksa modern i një historie dashurie mesjetare, i asaj ku digjemi për të dashurën pa mundur ta arrijmë atë, e madje pa guxuar as t’ia shprehim zjarrin që ndjejmë. Kështu, kisha dëshirë të flisja për Orientin, për orientalizmin, për këtë ndërtim të imazheve të Orientit në Europë dhe për orientalizmin në muzikë. Meqë orientalizmi në muzikë nuk është vërtet fusha ime, kërkimet në lidhje me këtë pjesë janë ato që më kanë detyruar për më shumë punë : nuk ekziston një sintezë e madhe mbi orientalizmin në muzikë, ka thjesht ca thërrime të shpërndara që më është dashur t’i mbledh vetë.

Si Franzi dhe Sara, personazhet tuaj kryesorë, vetë ju keni ardhur nga mjedisi i kërkimit universitar ; mbi çfarë çështje keni punuar në veçanti ?

Teza ime ka qenë mbi poezinë iraniane dhe arabe në vitet 50, sidomos raportet që mbante ajo me përkthimin e poezisë europiane. Për këtë, jam interesuar veçanërisht për dy revista krijimi, njëra në Bejrut dhe tjetra në Teheran. Madje një pjesë të vogël nga ato, mund ta gjejmë në copëzën e tezës së Sarës që Franzi e konsulton që në fillim të librit, pasi ka marrë një nga artikujt e saj akademikë. Unë jam pak Sara, pak Franzi, e pak nga të gjithë personazhet e librit…

Ju flisni për një historie dashurie thuajse “mesjetare” ndërmjet Franzit dhe Sarës. Qasja letërkëmbyese e veprës, e cila hapet me këtë letër të parë postare dhe mbyllet me marrjen e një emaili, bën dhe kjo punën e vet…

Ky letërkëmbim është faktikisht një nga zemrekët e librit. Ai lejon së pari që ta sjellë të tashmen në natën e Franzit, e pastaj të sjellë aty dhe Sarën, thuajse në mish e në kockë, nëpërmjet letrës së saj. Madje në fillim, këto letra zinin më shumë vend, por më pas kam ndërruar mendje ; mendoja se vlente më mirë që ato të shfaqeshin pak nga pak, e që zëri i Sarës të na vinte drejtpërdrejt vetëm në fund, në faqet e fundit të romanit. Së dyti, këto letra dëshmojnë për shkëmbimet ndërmjet dy eruditësh : Franzi dhe Sara janë dy dijetarë që i dërgojnë njëri-tjetrit artikuj dhe botime. Mendoj se dituria mund të ketë diçka shumë romaneske dhe këto elemente diturie kanë një funksion rrëfyes sepse lejojnë që të ecet në roman, të kalohet nga një gjë në tjetrën. Udhëtimi kryhet gjithashtu dhe përmes teksteve të cituara si teza e Sarës mbi Sadegh Hedayatin apo artikulli i saj mbi Balzakun dhe Orientin.

Franz Ritter na paraqitet që në faqet e para, por Sara mbetet gjithmonë si në hije dhe mbiemri i saj nuk përmendet kurrë. A kemi këtu një vullnet nga ana juaj për ta dalluar atë nëpërmjet universit që ajo përmend, dhe jo nëpërmjet një identiteti të përcaktuar ?

Po, plotësisht. Le të themi se ne dimë ca gjëra mbi të, por në fakt shumë pak. Ajo mbetet e fantazuar në të njëjtën mënyrë siç ishin heroinat mesjetare të cilave iu dimë vetëm emrin.

Sara do të ishte atëherë ajo Zonjë, që e bën të mundshme bëmën për vetë Franzin – një burrë që nuk është pa disa cilësira, por jo se është ndonjë aventurier i madh – dhe do t’i ofronte atij mundësinë që ta tejkalonte veten, që të ishte pak më guximtar ?

Pikërisht. Për më tepër, Franzi quhet Kalorës, Ritter do të thotë “kalorës” në gjermanisht. Meqë ky emër është shumë i shpeshtë, edhe ata që e dinë gjuhën, nuk është se e mendojnë detyrimisht. Këtu kemi një kyç leximi të librit, sa të shfaqur aq dhe të fshehur.

Në monologun e brendshëm të Franzit – copëza të një diskutimi dashuror ndërmjet personazheve dhe ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit – shfaqen dy busulla që e udhëzojnë lexuesin : Sara që sapo folëm, por edhe Sadegh Hedayati prania e të cilit i jep ritëm rrëfimit. A mund të na flisni pak për të ?

Sadegh Hedayat është një romancier novelist iranian që si roman më të famshëm ka “Bufi i Verbër”. Hedayati është një nga personazhet që i jep tonin librit ; përmes raportit me opiumin, me ëndërrimin, me njëfarë ithtësie të zezë disi ironike. Ka gjithmonë shumë ironi në shkrimet e Hedayatit : është shumë e këndshme, por ligësisht e këndshme.

Duke treguar me njëfarë nepsi për lidhjet e forta që ekzistojnë ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, a ka qenë dëshira juaj që t’i bëni lexuesit të jenë më kureshtarë për të ditur më shumë ?

Ka sigurisht një kënaqësi, një gëzim, që t’i zbulosh diçka dikujt, që ta bësh të shohë e të dëgjojë. Ka gjithashtu njëfarë vetëpërmbajtjeje sepse tregojmë vetëm një pjesë të asaj që ekziston dhe që është vetëm maja e ajsbergut. Nëse ka ndonjë lexues të “Busullës” që do të ketë më shumë kureshtje për t’u zhytur në librin e Hedayatit apo të dëgjojë në Youtube një muzikë për të cilën flas unë, do ta quaja një gjë të mrekullueshme. Nuk e kam menduar shumë këtë, por do të ishte vërtet e shkëlqyer, sidomos në kontekstin e sotëm.

Konteksti aktual jehon tmerrësisht shumë në leximin e “Busullës”. Disa pasazhe përmendin Sirinë ; kam ndërmend për shembull çastin kur Franzi vëzhgon pajisjet ushtarake të vjetëruara të ushtrisë siriane që nuk të lënë ta parashohësh aspak fuqinë e tyre të vdekjes…

Kur kam filluar ta shkruaj këtë libër, lufta civile kishte shpërthyer tashmë. “Busulla” shkruhet me flakët në sfond, e pastaj me zinë e një bote të zhdukur, mjerisht. Një tjetër pasazh përmend një natë në tendë në Palmirë ; në dyert e kështjellës së Fakhr ed-Dinit ende të paprekur, në dallim nga monumente të tjera sot të shkatërruara. Ju sillni disa elemente për t’u përpjekur t’i kapim motivimet e këtyre shkatërrimeve. Po ju citoj : « Europa e ka shkallmuar Lashtësinë nën Sirianët, Irakianët, Egjiptianët ; kombet tona të lavdishme e kanë përvetësuar universalen nëpërmjet monopolit të tyre të shkencës dhe arkeologjisë, duke i zhvatur me këtë plaçkitje popullsitë e kolonizuara nga një e kaluar e cila, për rrjedhojë, është e jetuar lehtësisht si e huaj : shkatërruesit kokëshkarë islamistë e përdorin buldozerin në qytetet e lashta aq më lehtë që ata e bashkojnë marrëzinë e tyre të thellë kokëtrashë me ndjenjën pak a shumë të përhapur që kjo trashëgimi është një shprehje e çuditshme prapakthyese e fuqisë së huaj. » Mendoj vërtet se kjo është një nga arsyet që Daeshi i turret kaq lehtë trashëgimisë arkeologjike. Nëse përpiqemi ta analizojmë paksa propagandën e tyre, kuptojmë se ata nuk ndihen të prekur nga gjithçka që vjen para profetit dhe se, ç’është më e keqja, kjo duhet shkatërruar. Siç kemi thënë, kjo trashëgimi ka qenë nxjerrë në dritë dhe zbuluar nga fuqitë koloniale por përdorur gjithashtu dhe si simbol që duhej t’i përkufizonte regjimet nacionaliste siriane dhe irakiane. Këtë, për shembull, e gjenim shumë shpesh të përdorur në afishet e tyre. Për Daeshin, duke luftuar kundër regjimit të Damaskut dhe duke dashur ta zëvendësojnë atë me një kalifat islamik, trashëgimia arkeologjike shfaqet si një shënjestër mjaft e mirë. Kjo iu lejon gjithashtu dhe një propagandë të tmerrshme.

Kam pasur përshtypjen se libri juaj ishte, përveç një thurjeje lavdesh dashurore të raporteve ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, dhe një manifest kundër “marrëzisë së thellë e të pagdhendur”, po të përdorim këtu fjalët tuaja. Mendoj për shembull për pasazhin ku ju flisni për luftëtarët e xhihadit që djegin vegla muzikore, ngaqë jo islamike… Ju thoni : “Asnjë imazh nuk e përfaqëson më mirë betejën e tmerrshme që xhihadistët ia bëjnë në fakt historisë së Islamit“

Kjo është për të qeshur. Ato trompeta dhe tambure, që ishin në flakë, vinin padyshim nga fanfarat e dikurshme ushtarake libiane. Mirëpo, po këto vegla ishin përshkruar me tmerr nga Europianët sepse lajmëronin për ardhjen e jeniçerëve turq të mbajtur për të pathyeshëm. Më vonë, muzika ushtarake europiane ka pickuar paksa në formacionet osmane për të ndërtuar identitetin e vet. Është mjaft ironike të shohësh se xhihadistët i shkatërrojnë vetë bazat e tyre pa e kuptuar fare, sepse nuk janë të vetëdijshëm për këtë ecejake ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit.

Libri juaj që sjell një ndriçim mbi të tashmen, lejon gjithashtu që t’i rishikojmë dhe klasikët tanë nën këndvështrimin e një kulture orientale. Aty mësojmë për shembull se Balzaku ka qenë romancieri i parë francez që ka përfshirë një tekst në arabisht, dhe kjo ishte më 1837 në ribotimin e “Lëkura e Shagrinit“. Kështu, Historia gjendet e argumentuar me fakte që nuk janë përmendur ose fare pak nëpër klasat e nxënësve. Mendoj për shembull për xhaminë e parë të ndërtuar në kampet gjermane të robërve të luftës më 1915/1916, por edhe për vullnetin që ka pasur Gjermania dy herë për ta përdorur xhihadin për qëllime lufte. A mund të na thoni diçka më shumë në lidhje me këtë çështje ?

Sigurisht. Gjatë luftës së parë dhe të dytë botërore, Gjermanët luftojnë kundër shtetesh të tilla si Franca, Britania e Madhe dhe Rusia që kishin në trupat e tyre koloniale një numër të madh muslimanësh. Gjermanët kanë pasur pra idenë që t’i kthenin këta ushtarë muslimanë në emër të islamit, duke iu thënë se Gjermania mishëronte islamin dhe se duhej të luftonin bashkë me të kundër të pabesëve. Rasti i luftës së parë botërore është më domethënësi sepse ata kanë përdorur Sulltanin e Konstandinopojës që ishte gjithashtu kalif, domethënë kreu musliman i botës. Ky i fundit ka lëshuar më 14 nëntor 1914 një fatva që shpallte xhihadin kundër Francës, Britanisë së Madhe dhe Rusisë. Sigurisht, kjo fatva përjashtonte Gjermaninë, Austro-Hungarinë dhe përfaqësuesit e vendeve asnjanëse. Gjatë luftës së parë botërore, Gjermanët kanë ndërtuar gjithashtu kampe robërish lufte të pajisura me xhami për muslimanët që ata shpresonin t’i ripërdornin si ushtarë përkrah tyre.

Sipas jush, xhihadi do të ishte “si një ecje e gjatë dhe e çuditshme kolektive, sinteza e një historie të egër dhe kozmopolite.” Gjermania naziste do të ishte përpjekur gjithashtu që ta manipulonte fenë muslimane gjatë luftës së dytë botërore. Ju përmendni mundësinë absurde të një Hitleri me çallmë…

Kjo është vërtet zbavitëse. Kam qeshur shumë duke e përfytyruar Goebbelsin të tmerruar nga kjo ide. Unë vërtet e kam sajuar këtë çast, por ideja ka ekzistuar. Duke dashur ta manipulojnë xhihadin, nazistët kanë kërkuar nga orientalistët që të jepnin një përgjigje nëse ishte e mundur ta bashkonin, në një mënyrë çfarëdo, Hitlerin me komandantin e besimtarëve dhe specialistët janë përgjigjur se kjo ishte vërtet e pamundur…

Duke filluar në një dhomë vjeneze, faqet e “Busullës” na shpien gjithnjë e më tutje drejt Lindjes, drejtim të cilin e tregon gjithmonë një busull e prishur që Sara ia ka dhuruar Franzit. A duhet menduar leximi edhe si një udhëtim në hartë ?

Po, Vjena është fillimi i këtij udhëtimi, ajo që dikur quhej Dera e Orientit, dera e këtij kufiri të madh që është Ballkani, një zonë e përzier. Të bësh historinë e Vjenës, kjo është tashmë ta zhvendosësh librin drejt kufirit për ta marrë atë nën pyetje, për të parë se ç’nënkupton ai. Busulla ndjek sigurisht një kronologji, por në fakt, bëhet fjalë për një udhëtim drejt Lindjes që fillon në Stamboll, pastaj shkojmë në Siri, pastaj në Iran, pastaj në Indi e përfundimisht në Kinë. Përmes këtyre etapave, marrim nën pyetje dhe skajin e skajit ; është Orienti matanë Orientit.

Mos vallë Lindja ëndërron gjithashtu për Lindjen e Largme ? Libri do të mund të na e jepte një pistë të kësaj që në rreshtat e parë kur përmend dy tymues opiumi, secili në renë e vet…

Pyetje me vend. Lindorët kanë gjithashtu një Lindje të Largme, ashtu si ne, edhe ata kanë një lloj ëndrre indiane disi mistike. Për shembull, Hedayati ka shkuar në Indi në fillim të jetës së tij. Aty është bërë vegjetarian, është interesuar gjatë për kulturat dhe gjuhët e vjetra të Indisë ; dhe shkrimi i tij është ndikuar nga to.

A keni pasur debate apo shkëmbime me persona që e kanë lexuar librin tuaj në botën arabe, thjesht sa për t’i përplasur këndvështrimet dhe përzgjatur këtë vënie shpinë për shpine ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit ?

Po, dhe kam qenë shumë i kënaqur të shihja se ç’mund të ishte leximi i këtij libri nga krahu tjetër. Ka pasur ca artikuj në frëngjisht në Liban, mbi “Busullën”, dhe padyshim që do të ketë të tillë gjetkë, por jam prekur shumë nga një artikull i shkruar në arabisht nga Hoda Barakat, një romanciere e madhe libaneze. Ajo është plotësisht e bindur për atë çfarë shpjegoj unë : njëherësh për marrëdhëniet ekzistuese të sundimit, por edhe për kalimin e teksteve, zërave dhe udhëtarëve që kryhet përtej këtij sundimi. Ajo është e joshur gjithashtu nga ideja se ekziston dhe një Lindje për Lindorët ; domethënë, që ata vetë kanë marrë pjesë në ndërtimin e kësaj imagjinareje që është po aq imagjinare për ata sa dhe për ne.

Për ta mbyllur, le të sjellim një pasazh që duket se jep disa kyçe leximi për tërësinë e librit : tjetërsia thuajse rimbaldiane që shprehet tek vetmia, marrëdhënia dashurore ndërmjet Franzit dhe Sarës, marrëdhëniet ndërmjet këtyre dy pjesëve të mëdha të botës që ekzistojnë vetëm ngaqë ne i emërtojmë dhe i vëmë bri njëra-tjetrës, akti i krijimit apo përplasjes artistike. Ju shkruani : “Unë është në terr. Qenia është gjithmonë në këtë largësi, diku ndërmjet një uni të pahulumtueshëm dhe tjetrit tek vetja. Në ndjesinë e kohës. Në dashurinë, që është pamundësia e shkrirjes ndërmjet vetes dhe tjetrit. Në artin, përvojën e tjetërsisë“. A është shumë i rëndësishëm për ju ky pasazh ?

Po, plotësisht, mendoj se këtu mund të shohim një lloj ontologjie të librit. Më pëlqen ideja e tjetrit tek vetja. <

Bisedoi : Stéphanie Vidal.

Romani “Busull” është botuar në shqip nga shtëpia botuese “Buzuku”,

Prishtinë, 2017, i përkthyer nga origjinali frëngjisht nga Urim Nerguti

www.revistasaras.al