Historia që fshihet pas syve më të famshëm në botë

Ajo e kujton atë çast. Fotografi i shkrepi një foto. Ajo nuk ishte fotografuar kurrë më parë. Ajo sjell në mendje zemërimin. Burri ishte një i panjohur. Derisa ata u takuan sërish pas 17 vitesh, ajo nuk ishte fotografuar më që atëherë.

Edhe fotografi e kujton atë çast. Drita ishte e butë. Kampi i refugjatëve në Pakistan ishte një det tendash. Brenda tendës së shkollës ai e vuri re për herë të parë. Duke parë ndrojtjen e saj, e la për në fund. Ajo i tha atij se mund t’i bënte një foto. “Nuk e mendoja se fotografia e vajzës do të ishte ndryshe nga të tjerat që bëra atë ditë”, kujton ai nga mëngjesi i vitit 1984 që e kishte kaluar duke dokumentuar përvojën e hidhur të refugjatëve të Afganistanit.

Portreti i Steve McCurry rezultoi një nga ato imazhe që të tretin zemrën dhe në qershorin e vitit 1985 u bë kopertina e revistës. Sytë e saj janë ngjyrë jeshil të detit. Ata bëjnë gjueti dhe bëhen pre, duket sikur përmes tyre mund të lexosh tragjedinë e një vendi të mbytur nga lufta.

Ajo u bë e njohur si “vajza afgane” dhe për 17 vjet askush nuk ia mësoi emrin.

Në janar një skuadër nga National Geographic e dërgoi McCurry-n në Pakistan në kërkim të vajzës me sy jeshil. Ata e shfaqën foton e saj në Nasir Bagh, që është ende kamp refugjatësh pranë Peshavarit vendi ku u fotografua vajza. Një mësues i shkollës tha se ia dinte emrin. Një vajzë e re e quajtur Alam Bibi ndodhej në fshatin aty pranë, por McCurry vendosi se nuk ishte ajo.

Jo, tha një burrë që dëgjoi bisedën. Ai e njihte vajzën në fotografi. Ata kishin jetuar së bashku në kamp kur ishin fëmijë. Ajo ishte kthyer në Afganistani disa vite më parë dhe tani jetonte në malet pranë Tora Boras. Ai do të shkonte ta merrte.

Dhe vajzës iu deshën tri ditë për të mbërritur. Fshati i saj ishte gjashtë orë me makinë dhe tri orë në këmbë në një kufi të ashpër. Kur McCurry e pa atë të hynte në dhomë, ai mendoi me vete: është ajo.

Emrat kanë fuqi, ndaj le të flasim për të sajin. Ajo quhej Sharbat Gula dhe ishte pashtune, një nga fiset afgane më të prekur nga luftërat. Thuhet se pashtunët janë në paqe vetëm kur janë në luftë, ndaj sytë e saj digjnin nga egërsia. Ajo është 28 ose 29 vjeçe. Askush, as ajo vetë nuk e di me siguri. Historitë rrëshqasin si rëra në një vend ku nuk mbahen regjistra.

Koha dhe vështirësitë ia kanë shuar rininë. Lëkura e saj ngjan si shollë. Gjeometria e nofullës së saj është zbutur. Sytë e kanë ende shkëlqimin; ata nuk janë zbutur. “Ajo ka pasur një jetë të vështirë”, tha McCurry. “Historia e saj është e ngjashme me atë të njerëzve që e rrethojnë”. Njëzetetre vite luftë, 1.5 milionë të vrarë dhe 3.5 milionë refugjatë: kjo është historia e Afganistanit në çerekshekullin e kaluar.

Tani, vëzhgojeni këtë foto të kësaj vajze të vogël me sy të gjelbër si deti. Ata sfidojnë sytë tanë. Mbi të gjitha, ata trazojnë. Nuk mund t’ua kthesh shpinën.

“Këtu nuk ka asnjë familje që të mos e ketë provuar shijen e hidhur të luftës”, tregoi një tregtar i ri afgan për historinë e National Geographic të vitit 1985 që u shfaq bashkë me kopertinën e Sharbat. Ajo ishte ende fëmijë kur vendi i saj u pushtua nga sovjetikët. Një hije shkatërrimtare ra mbi shumë fshatra si i saji. Ajo ishte rreth gjashtë vjeçe kur bombardimet sovjetike i vranë prindërit. Ditën prej qiellit vinte terrori, ndërsa natën të vdekurit varroseshin. Zhurmat e avionëve e frikësonin gjithmonë vajzën jetime.

“Ne u larguam nga Afganistani prej luftës”, tha vëllai i saj, Kashar Khan, në rrëfimin e jetës së saj. Ai ka sy fajkoi dhe sy shpues. “Rusët ishin kudo. Ata vranë njerëz. Ne nuk kishim zgjidhje”.

Të drejtuar nga gjyshja e tyre, ai dhe katër motrat e tij e bënë në këmbë rrugën deri në Pakistan. Për një javë ata kaluan malet e mbuluara nga dëbora duke u lutur që mbulesat t’i mbanin ngrohtë.

“Nuk i dihej nga mund të vinin avionët”, kujtoi ai. “Ne u fshehëm në shpella”.

Udhëtimi që filloi me humbjen e prindërve dhe një kalim mes malesh në këmbë përfundoi në një tendë kampi refugjatësh në bashkëjetesë me të tjerët.

“Njerëzit ruralë si Sharbat e kishin të vështirë të jetonin në një kamp të vogël refugjatësh”, shpjegoi Rahimullah Yusufzai, një gazetar i njohur pakistanez që shërbeu si përkthyes. “Nuk është sekret. Ne jetojmë në mëshirë të të tjerëve”. Për më tepër, jetojmë në mëshirën e politikave të vendeve të tjera. “Pushtimi rus shkatërroi jetët tona”, tha vëllai i saj.

Është tragjedia e vazhdueshme e Afganistanit. Pushtim. Rezistencë. Pushtim. A do marrë ndonjëherë fund? “Çdo ndryshim i qeverisë sjell shpresë”, thotë Yusufzai. “Çdo herë, afganët tradhtohen nga liderët e tyre dhe të huajt që japin premtime boshe”.

Nga mesi i viteve 1990, gjatë qetësimit të luftimeve, Sharbat Gula u kthye në fshatin e saj në rrëzë të maleve të mbuluara nga dëbora. Atje ka tarraca të mbjella me grurë, misër dhe oriz, disa pemë arre, një burim që rrjedh nga mali, por nuk ka shkolla, klinika, rrugë apo kanalizime ujore.

Kështu kalon dita e saj

Ajo ngrihet përpara se dielli të lindë dhe falet. Mbush ujë nga burimi. Gatuan, pastron dhe lan rrobat. Kujdeset për fëmijët: ata janë jeta e saj. Robina është 13 vjeçe. Zahida është tre. Alia, është ende një foshnje. Vajza e katërt i vdiq sapo lindi. Sharbat nuk pa kurrë një ditë të lumtur, përveç ndoshta ditës së martesës.

Bashkëshorti i saj, Rahmat Gul, është një burrë trupvogël, me një buzëqeshje të shuar. Ajo mban mend të jetë martuar 13 vjeçe, por ajo thotë se ajo ishte 16. U lidhën me shkuesi.

Ai jeton në Peshavar (ka pak vende pune në Afganistan) dhe punon në një furrë buke. Ai mban barrën e faturave mjekësore; dollari që fiton në një ditë zhduket nëpër tym. Për shkak të astmës, ajo nuk mund të durojë nxehtësinë dhe ndotjen e Peshavarit në verë, ndaj rri pak në qytet me të shoqin në dimër. Pjesën e mbetur të vitit e kalon në male.

Në moshën 13-vjeçare, Yusufzai, gazetari, shpjegoi, se ajo duhej të ketë përjetuar jetesën në izolim që e ndjekin shumë femra myslimane kur arrijnë pubertetin.

“Gratë zhduken nga sytë e publikut”, tha ai. Në rrugë ajo vesh një perçe ngjyrë kumbulle, që e izolon nga bota dhe nga sytë e çdo burri tjetër veç bashkëshortit. “Është diçka e bukur kur e vesh, jo një mallkim”, thotë ajo.

E vënë përballë pyetjeve, ajo e mbështjell fytyrën si të dojë të zhduket në çast. Sytë i flakërojnë zemërim. Nuk e ka zakon të jetë subjekt i pyetjeve të të huajve.

A është ndier ndonjëherë e sigurt?

“Jo. Por jeta në kohën e talebanëve ishte më e mirë. Të paktën kishte paqe dhe rregull”.

E ka parë ajo ndonjëherë fotografinë e vet kur ishte një vajzë?

“Jo”.

Ajo mund ta shkruajë emrin e vet, por nuk mund të lexojë. Ajo shpreson të edukojë fëmijët e saj. “Dua që vajzat e mia të jenë të afta”, tha ajo. “Doja ta përfundoja shkollën, por nuk munda. Më erdhi keq kur më duhej ta lija”.

Edukimi, thonë, është drita e syve. Por sytë e saj nuk kishin një dritë të tillë. Është me shumë gjasa tepër vonë edhe për vajzën e saj 13-vjeçare, siç tha edhe Sharbat Gula. Dy vajzat më të vogla kanë ende një mundësi.

Ribashkimi mes gruas me sy jeshilë dhe fotografit ishte i heshtur. Për gratë e martuara, tradita kulturore është e rreptë. Ajo nuk duhet as të shikojë e as t’i buzëqeshë një mashkulli që nuk është burri i saj. Ajo nuk i buzëqeshi McCurry-t.

Shprehja e fytyrës së saj ishte e vakët. Ajo nuk mund ta kuptonte si fotografia e saj ka prekur kaq shumë njerëz. Ajo nuk ua di fuqinë atyre syve.

Kishte pak gjasa që ajo të ishte akoma gjallë, apo që të gjendej. Që të kishte përballuar një humbje të tillë. Sigurisht, përballë ngjarjeve të hidhura shpirti mund të tretet. Si kishte mbijetuar?

Ajo u përgjigj me siguri të patundur: “Ishte vullneti i Zotit”.