Kadare, bota tragjike e një autori mes maktheve dhe lajkatarëve të regjimit

“Ballkani – thotë një shprehje e njohur nga Churchill,- prodhon më shumë histori sesa mund të konsumojë.” Kjo histori e shkarkuar nga qarkullimi i prodhim-konsumit, si copa të rënë nga zinxhirët  transportierëve të mallrave, përfundon duke dalë nga shtrati si një lumë në përmbytje, që merr me vete argjinatura dhe kufij, mallrat shtëpiake dhe mbeturinat që bllokojnë kalimin. Historia e pazgjidhur është shpesh inkubacioni dhe shpërthimi i shpejtë i luftës.

Ballkani është një strehë e luftërave, madje edhe i kohëve të fundit, që nuk shuhet kurrë, plotësisht. Ashtu si shumë emra të realiteteve gjeopolitike – sipas Metternich edhe Italia ishte vetëm një shprehje gjeografike – madje “Ballkani” është një fjalë që nuk dihet dhe nganjëherë ne nuk duam ta dimë se cilin realitet tregon saktësisht. Kroacia, për shembull, vështirë se mund të jetë gjeografikisht pjesë e saj, por Pannonia e shkrimtarit të madh kroat Krleža është një univers poetik i fuqishëm, në të cilin kalojnë retë e Europës Juglindore.

Historia e pakonsumuar ose e pavendosur në një sistem të qëndrueshëm dhe të rregullt social-politik dhe në institucionet e tij, është një luhatje e ndryshueshme dhe e stuhishme e fateve individuale dhe kolektive, e ekzistencave që u janë besuar rastësisë dhe pasigurisë, jetësh si gjethet në stuhi.

Ndoshta edhe për këtë arsye Ballkani ka krijuar dhe vazhdon të krijojë një letërsi të gjallë, kryevepra të hedhura si shi, në vende të ndryshme dhe në gjuhë të ndryshme – megjithëse jo gjithmonë kaq të ndryshme sa ata pretendojnë; Danubi im, i përkthyer tridhjetë vjet më parë në serbo-kroatisht, sot ka një version kroat dhe një version serb, të dy të shkëlqyeshëm.

Nga kaosi shpesh lind një fatkeqësi politike dhe një letërsi e madhe – në Ballkan, për të dhënë vetëm disa shembuj, Crnjaski, Andric, Kish, Krleza dhe të tjerë, të cilët do të kishin të njëjtën të drejtë për t’u përmendur. Vallë kjo letersi, dhe arti në përgjithësi, janë të destinuara të zhvillohen mirë kur gjërat nuk shkojnë mirë?

Një nga këta krijues të shquar është Ismail Kadare. Shqipëria e tij është – gjuhësore, kulturore, historike – një larmi e veçantë edhe brenda kaleidoskopit ballkanik. Shqipja është një gjuhë ilire që nuk ka të bëjë me gjuhët sllave, të cilat ndikojnë, por vetëm pjesërisht, në një nga dy dialektet e saj të mëdha. Vendi ka qenë për shekuj nën Perandorinë osmane dhe islamizmi, siç vë në dukje vetë Kadare, e ka vendosur atë në imagjinatën perëndimore, në krahasim me botën, nganjëherë negative me sllave, ortodokse e krishterë.

Ashtu si shumë shkrimtarë të atyre vendeve, Kadare ka lindur në një familje myslimane, i huaj ndaj ndonjë feje specifike, ndjen fuqishëm magjepsjen e pranisë dhe kulturës osmane, të fuqisë së saj shpesh mizore, por politikisht të mprehtë, ndjenjën e kotësisë dhe pashmangshmërinë e të gjitha gjerave, të shtysës së tij dhe lodhjes së tij.
Kadare e di se, ai, i detyrohet, sidomos botës konfliktuale sllavo-osmane për “vizionin origjinal botëror, tregimet e mëdha epike, fatkeqësitë”, letërsisë ballkanike, siç është shprehur pa qenë në gjendje të thoshte nëse kjo është një e mirë apo fatkeqësi.
Kadareja, gjithashtu, ka transfuzuar në tregimin e tij, rezistencën e pamposhtur shekullore shqiptare ndaj sundimit otoman, si në romanin e tij Daullet e shiut (“I tamburi della pioggia”),1981, që rimerr temën e lashtë dhe, të përjetshme, epike të rrethimit dhe feston veprat dhe fitoren e heroit kombëtar shqiptar Skënderbeu, kampion i luftës kundër turqve.

Luftërat dhe skllavëria kanë përndjekur Shqipërinë jo vetëm në kohët e lashta. Nazizmi dhe fashizmi kanë vendosur dhe imponuar, për fatkeqësinë tonë, kurorën e Shqipërisë në krye të Victor Emmanuel III. Në atë episod Kadare ka shkruar një roman të mrekullueshëm, Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur (1963), kërkimin e mjegullt për trupat e ushtarëve italianë, tregimet e fantazmave, por më shumë për burrat, dje dhe sot. Forca poetike e Kadaresë është në shkrimin e tij në bardhë e zi, më shume se ajo me fantazi orientale, të çuditshëm, në ftohtësine e tij që e bën edhe më tragjike ngjarjen historike dhe njerëzore, dhe ngjyrat tragjike të luftës.

Në luftën e përgjakshme për çlirimin e Ballkanit, Kadare pa dhe përshkroi terrorin nazist, tashmë, në qytetin e tij të lindjes, Gjirokastër, “qytetin e gurtë” të romanit të tij omonim, dhe ai ka parë dhe dëshmoi terrorin e kuq që do të kishte vendosur në Shqipërinë e çliruar nga nazifashizmi, më të egrin, më tiranikun dhe të paaftin nga regjimet komuniste; diktaturën e pamëshirshme të Hoxhës. Ekstremizmi ideologjik i regjimit do ta çonte Shqipërinë të shkëputej edhe nga marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik të Hrushovit, të konsideruara shumë të moderuara, madje edhe më Kinën Maoiste, në ato vite gjithashtu, edhe ajo e prishur me BRSS-në, e refuzuar si tradhtare e revolucionit botëror, por natyrisht që nuk është aq ekstremisht për regjimin shqiptar. Sot Shqipëria është një vend i lirë, i gjallë, i hapur për kultura të tjera dhe në veçanti për atë italiane; ka shkrimtarë e studiues të konsiderueshëm, të rinj, për shembull: Viola Adhami – nga shkenca e përkthimit, që është hapje ndaj botës, hulumtues të rinj të studimeve italiane si Mimoza Hysa.

Kadare jetonte në një vend të izoluar, në një diktaturë mizore dhe të paaftë; në një sistem, siç shkroi John Banville, në stilin e “Lizës në botën e çudirave” (“Unë do të jem gjykatës dhe juri, do të ngre gjithë akuzën dhe unë do t’ju dënoj me vdekjen e zezë”, thuhet në përrallën groteske të Carroll). Përvoja, vështirësitë, lajkat, ankthet e këqija, fatkeqësitë triumfale të diktaturës ishin ndoshta përvoja themelore, në mënyrë të pashmangshme e paqartë për Kadarene. Ai ishte anëtar i parlamentit shqiptar nga viti 1970 deri në vitin 1982, i kërcënuar me vdekje dhe gjithashtu i lavdëruar nga regjimi, krenar në nacionalizmin e tij, një shkrimtar i madh, që u kurorëzua me sukses mbarëbotëror. Eksperiencë, që ata që nuk e kanë jetuar një regjim të tillë, nuk mund të imagjinojnë me të vërtetë, e lëre më ta gjykojnë.

Kadare e braktisi Shqipërinë në vitin 1990, kur diktatura po vdiste ose ishte pothuajse e vdekur dhe kur, thuhet, zhgënjimi për demokracinë e lindur nga hiri i atij totalitarizmi duket se ka qenë për të jo më pak i fortë se tmerri që tregohet, tanimë, me guxim, domosdoshmërisht zhduket për totalitarizmin.

Gjithsesi, duket se, totalitarizmi në shekullin e njëzetë është një burim i tmerrshëm por i frytshëm i letërsisë së madhe. Në Pallatin e Madh të Endrrave (1980) të Kadaresë, totalitarizmi kërkon të mbajë në mbikëqyrjen edhe të pavetëdijshit, fantazitë, ankthet e skllevërve të tij, të transfomruar të gjithë në informatorë. Përvoja e diktaturës duhet të ketë ndikuar te Kadare kuptimin e jetës edhe të ambiguitetit të pashmangshëm dhe tradhtisë.

Ndoshta kjo eshte arsyeja pse Kadare e refuzon alternativën, në rolin e një shkrimtari, midis disidencës dhe mosbesimit, e cila ndoshta duket se është fisnikërisht abstrakte dhe iluzore.

Ndryshe nga shumë disidentë fisnike dhe guximtare, Kadare duket se ka përjetuar totalitarizmin edhe nga brenda, si një sëmundje vdekjeprurese (falsifikimi, gënjeshtra, shtypja) që në njëfare mënyrë ndot edhe ata që vuajnë atë botë. Grotesku, loja me elementin e rremë, më e rëndësishmja e tregimeve të tij, është e vërteta e të gjithëve, e tiranëve si edhe e viktimave, dhe e vetë shkrimtarëve. E keqja, në “Qorrfermani” (1991) gjithashtu i verbon viktimat; ai  që shkruan me mjeshtëri, në personalitete të ndara, nuk mund të mos njohë as tek vetja dyzimin.

Në fund të fundit, çdo shkrimtar është gjithashtu një spiun, jo i një regjimi, por i një jetë. Bota e portretizuar nga Kadare është krahasuar me atë të “1984” nga Orwell.

Analogjia është e qartë, por me një ndryshim: bota mbetet jashtë në një farë mënyrë, Orëell, i cili nuk është pjesë e saj, edhe pse e ndjen thellë praninë e saj të tmerrshme, ndërsa Kadare është pak sikur ai, me të vërtetë, ka jetuar nën vëzhgimin e Big Brother.
Autor i shumë veprave që nuk mund të renditen të gjitha, poet i fuqishëm i groteskut dhe fantastikes, Kadareja arrin ndoshta madhështinë e vërtetë, jo vetem duke evokuar perandoritë dhe tiranitë, por duke rrëfyer tregime aq te thjeshta dhe te thella sa vete jeta – si për shembull në romanin “Provokimi”, 2012, një histori e shkurtër dhe e paharrueshme e luftës.