Motrat Brontë – Misteret që ato lanë pas

A na duhet një tjetër libër për Brontët? Për shumë pak autorë britanikë janë shkruar aq shumë biografi sesa për Sharlotën, Emilinë dhe Anën dhe qysh prej librit monumental të Juliet Barker-it të shkruar më 1995-n, faktet historike rreth familjes më të famshme të letërsisë janë dokumentuar, mesa duket, përfundimisht. Tri motrat e “çuditshme”, ashtu siç i quajti njëherë Ted Hughes, janë zhveshur nga miti; çfarë tjetër ka mbetur për t’u thënë? Studimi angazhues i Deborah Lutz-it dëshmon në fakt se ka hapësirë për perspektiva të reja. Rrugëtimi i saj tejet personal përmes jetëve, veprave dhe kohëve të motrave është më pak një biografi e pastër sesa një akt magjie e zezë që na lejon të ndiejmë stofin e përvojave të Brontëve, njëherazi të brendshëm e të jashtëm. Ajo nxjerr në pah marifetin më të vështirë në biografinë letrare: na bën të ndihemi se e njohim subjektin në intimitet dhe në të njëjtën kohë na bën të huaj dhe na kujton hapësirën që na ndan nga të vdekurit. Nuk është për t’u habitur që Lutz është aq e gjallë me paradokset dhe ngjyresat emocionale të përfshira në rikthimin e jetëve të shkuara. Libri i saj i mëparshëm, Relikte të Vdekjes në Letërsinë dhe Kulturën Viktorianeështë një studim i zakonit të shekullit XIX në përkujtimin e të vdekurit, kur vajtimi ishte thuajse një akt sensual, i shprehur përmes prekjes dhe pronësimit të objekteve fizike të lidhura me njerëzit e dashur të humbur. Dija historike letrare është në vetvete, ndoshta një formë e sanksionuar akademike e adhurimit të paraardhësve në shoqërinë tonë; pak sidoqoftë u qasen teksteve që studiojnë me ndjesinë e Lutz-it mbi kulturën materiale.

Mes ilustrimeve në këtë libër është një fotografi e një tufe të prerë nga flokët e mamasë së Brontëve, e cila vdiq nga kanceri më 1821-shin, duke e lënë burrin me pesë fëmijë të vegjël për të rritur. Si përfundim, Patrick Brontë në zi – një klerik me mjete të kufizuara – i dërgoi të bijat në një shkollë bamirësie, ku dy të mëdhatë, Maria dhe Elizabeta, u sëmurën. Të dyja vdiqën. Sharlota kurrë nuk e mori veten nga përvoja, të cilën më vonë e shndërroi në Xhejn Ejr, me portretizimin prej makthi të shkollës, gjetjes në aktin e të shkruarit mjete për të fituar mbi vdekjen. Tufa e flokëve gështenjë të mamasë së tyre është në mënyrë befasuese e gjallë. Duke parë atë tregon mënyrën prekëse sesi gjërat munden ndonjëherë të bëjnë atë çka nuk munden gjallë, kur vjen fjala për të ringjallur të vdekurit. Lutz e ndërton narrativën e saj tematike rreth objekteve fizike të lidhura me Brontët, secila syresh me rrëfenjat e veta. Më të njohurat janë librat e vegjël që bënë kur ishin fëmijë, plot me histori që ia dhanë biografes së Sharlotës, Elizabeth Gaskell përshtypjen e entuziazmit krijues që i çoi thuajse në çmenduri. Këtu prezantohemi me këto minitekste, të bëra nga copëza të prera prej letrash të përdorua, disa të stampuara me reklama dhe të qepura me fije kafe, ato e frymëzojnë Lutz-in të bëjë një prerje tërthore në historinë sociale dhe ekonomike; mësojmë sesi një taksë për letrën, që u shfuqizua vetëm në vitin 1860, ngrinte lart çmimin dhe lindte nevojën për riciklim. Mënyra narrative e Lutz-it vërtit dhe lartësohet në një seri magjepsëse shmangiesh. Shabllonet e bëra nga vajzat Brontë, për shembull bashkë me kutinë e punës prej druri të Sharlotës (ende mban disa nga materialet që përfshin kopja, një metër dhe rrotë peri) nxit një eksplorim të qepjes si një praktikë sociale dhe për kuptimin emocional që kishte për gratë e kohës. Romanët e Brontëve përmbajnë referenca të vazhdueshme për qëndismat dhe ndjenjat kontradiktore që frymëzon. Kur Xhejn Ejr mban fjalimin e saj të famshëm mbi barazinë gjinore – “Gratë ndihen siç ndihen burrat; ato kanë nevojë të ushtrojnë aftësitë e tyre dhe për një fushë të përpjekjeve po aq sa vëllezërit e tyre” – ajo ankohet mbi “amullinë” e një jete të kushtuar “thasëve të qëndismave”. Megjithatë, qepja nuk është parë gjithmonë si shtypëse; ishte edhe krijuese, jo thjesht si një aktivitet, por si një mënyrë kuptimplotë femërore për shkëmbim. Sharlota shpesh qepte dhurata për mikeshën e saj Ellen Nussey, që përfshinin një palë mbathje të çuditshme; te Villette, alteregoja e saj e trilluar Lucy Snowe sinjalizon tërheqjen romantike për Paul Emanuel, duke i bërë një kapak ore dekorativ (shpesh rruaza apo shirita të qëndisur, siç shpjegon Lutz-i, përdoreshin në vend të zinxhirit metalik për të lidhur orën me veshjet e një zotërie). Qepja mund të simbolizojë intimitet emocional dhe vërtet fizik, por gjithashtu mund të jetë një mburojë. Duke varrosur veten në punën e saj, një grua mund të shmangte bisedat në dhomat e tharjes me njerëz që nuk donte të fliste.Ndryshe nga e motra më sociale, Emilia kurrë nuk bëri ndonjë shoqe të rëndësishme jashtë familjes. Sipas një të njohuri të cituar këtu “ajo kurrë nuk tregoi vëmendje për asnjë krijesë njerëzore; e gjithë dashuria e saj u rezervohej kafshëve”. Ashtu siç mund të pritet nga autorja e “Lartësi të stuhishme” – ku përfshin skenën e njohur të dhunshme kur këlyshët e qenve varen – ajo nuk ishte sidoqoftë sentimentale në qasjen e saj ndaj qenve, maceve, zogjve apo specieve të tjera. Kur qeni i saj i adhuruar Keeper shtrihej i pabindur mbi shtrat, ajo ia shtypte fytyrën me grushte derisa sytë t’i fryheshin aq sa mezi shihte. Emilia kishte një vizion të pamëshirshëm protodarvinian të marrëdhënieve njerëzore, të cilat i pa si një pasqyrim të mbretërisë së kafshëve. Litz lëviz lirshëm nga një analizë kritike-filozofike të shkrimeve të Emilisë drejt një biografie të detajuar. Qaforja e Keeper-it, një gjerdan tunxhi me pamje të parehatshme, i gdhendur me krenari me “The Rev P Brontë, Haworth”, nxit një hetim drejt sjelljes viktoriane ndaj kafshëve shtëpiake. Po çfarë race ishte ai? Lutz shpjegon se mund të ketë qenë një miks bulldog, terrier dhe mastiff. Siç mund të pritet, Lutz depërton veçanërisht në aspektet materiale të shkrimit. Letrat private, si edhe dorëshkrimet letrare të përmendura këtu, si letrat e dëshpëruara të dashurisë që Sharlota i shkruante mësuesit belg që i dha mësim kur ajo studionte në shkollë në Bruksel dhe me të cilin ajo u magjeps. Ai i grisi dhe i hodhi, por gruaja e tij dyshuese i nxori nga koshi i letrave dhe i ngjiti copëzat bashkë, me rezultatin që dokumentet me pamje të plagosur rezistuan për brezat e ardhshëm. Një tjetër artikull i rëndësishëm është tryeza e lëvizshme e shkrimit të Emilisë, në vjeshtën e vitit 1845. Sharlota bëri zbulim të rëndësishme të një dorëshkrimi poezie, që jo vetëm e bindi atë për gjenialitetin e Emilisë, por galvanizoi ambiciet letrare për veten dhe të motrat, duke i nxjerrë në botim. Nëse Sharlota nuk do të kish rrëmuar në skrivaninë e Emilisë, Xhejn Ejrdhe Lartësi të stuhishme mund të mos ishin shkruar kurrë. Fillimisht e rrëfyer për publikun nga Sharlota në të shkurtrin “Njoftim biografik” të motrave të saj që botoi më 1850-n, kjo është një nga anekdotat më të famshme në historinë e Brontëve, e rrëfyer në një mënyrë të re, që thekson fizikalitetin e veprimit të Sharlotës për ndërhyje në hapësirën private të Emilisë, nxjerr në pah një jetë të re. Luts ka një aftësi të rrallë për empati imagjinative, si edhe një nuhatje të hollë për detaje, që i zbulon në aromën e disa prej artefakteve të lidhura me Brontët, të cilat i ka gjetur ajo. Të gjithë admiruesit e Brontëve duhet ta lexojnë këtë libër.