Një opera për kujtesën

Premiera shqiptare e operës “Katër i Radës” e vlerësuar në edicionin e 58 të Bienales së Venecias/ Nuk është një opera dënuese, por as edhe një opera e thjeshtë mbi rëndësinë e kujtesës, por në këtë rast është një “mbytje” e rëndë në të cilën vdiqën 81 persona, mes të cilëve shumë gra dhe fëmijë

Alessandro Leogrande

Ndonjëherë, muzika dhe teatri mund të krijojnë qarqe të shkurtra, brendësia e të cilëve na bën menjëherë për vete, për nga kuptimi që mbartin. Kjo ndodhi të premten mbrëma në Akademinë e Arteve në Tiranë, me prezantimin e operës bashkëkohore “Katër i Radës”, për të cilën pata nderin të shkruaja libretin që u realizua nga teatri “Koreja”, falë muzikës së kompozitorit Admir Shkurtaj, regjisë së Salvatore Tramacere, drejtimit të Pasquale Corrado dhe falë një skuadre të madhe e të ngushtë këngëtarësh, aktorësh, muzikantësh dhe teknikësh.

Që nga fillimi, “Katër i Radës”, e cila revokon ëndrrat, shpresat, frikën e atyre që ishin në bordin e motoskafit të vogël shqiptar që u përplas nga një anije lufte e marinës sonë, më 28 mars të vitit 1997, deshi të jetë një opera e komploteve dhe e kufijve.

Nuk është një “prodhim” italian mbi një ngjarje shqiptare, se sa një opera e menduar reciprokisht, në gjysmë të rrugës në mes të dy palëve: një prizëm shumëplanësh për të interpretuar zonat e hijeve të një faqeje të errët të historisë sonë të shkuar dhe për të thënë gjithçka të pathënë deri më tani.

Nuk është një opera dënuese, por as edhe një opera e thjeshtë mbi rëndësinë e kujtesës, por në këtë rast është një “mbytje” e rëndë në të cilën vdiqën 81 persona, mes të cilëve shumë gra dhe fëmijë.

Një kantier i lindur nga zgjedhja për të ruajtur, nëpërmjet muzikës dhe makinës skenike arriti dimensionin njerëzor. Deshëm të dëgjonin dhe të bënim të dëgjohej zëri dhe kënga e atyre që në përgjithësi nuk dëgjohet: refugjatët për definicion janë pothuajse të heshtur. Në “Katër i Radës”, italianët shkruajnë dhe këndojnë në shqip, ndërkohë që tingujt shqiptarë ndërthuren me një muzikë komplekse bashkëkohore, duke filluar nga prezenca fizike në skenë, e një kori polifonik nga Lapardhaja.

Në teatrin e Akademisë së Arteve, pallat i cili është ndërtuar në një cep të kryeqytetit prej fashizmit, janë shënjuar shumë rrugëkalime.

Treqind personat e ardhur në sallë për të parë operën e ndoqën deri në fund edhe “debatin”, i cili zgjati paksa duke u transformuar në një asamble të vogël dygjuhëshe.

Ishte edhe Pushime Cala, një nga zërat e “komitetit” të familjarëve të viktimave të “Katër i Radës”, e cila ka ndjekur të gjitha seancat gjyqësore që u mbajtën në Brindisi dhe Leçe gjatë këtyre viteve. Në fjalën e Pushimes, dhimbja për atë tragjedi është ende e gjallë, si e mbërthyer me shtizë.

Është një dhimbje së cilës vetëm arti dhe fjalët mund t’i afrohet ndonjëherë, por që në të njëjtën kohë nuk rri veçse e bllokuar në të kaluarën. Ishte pikërisht ajo që tha se fundosja e “Katër i Radës” duhet të mbahet mend para së gjithash nga ata që ende sot kërkojnë ngritjen e një bllokade detare kundër barkave që “çajnë” Mesdheun, pa u shqetësuar për të kuptuar se cilat mund të jenë pasojat e fjalëve të tyre. E pranishme ishte edhe Ministrja e Kulturës, Mirela Kumbaro.

Më goditi shumë një pasazh nga fjalimi i saj në të cilin tha: “Jashtë çdo retorike, vetëm kultura e realizuar zakonisht mes italianëve dhe shqiptarëve, mund të jetë një burim i vërtetë dialogu mes dy palëve”.

Dhe ky është pikërisht thelbi i problemit që shpesh e shmangim, duke preferuar të flasim në përgjithësi për bashkëpunimin ndërkufitar. Si mund të realizohet konkretisht një bazë e përbashkët? Si mund të merret me të vërtetë shikimi i të tjerëve? Si fliten gjuhët përkatëse? Sa zgjat gjatë gjithë kësaj kohe? Në opera, fjalët bëhen muzikë për t’u përkthyer më pas në trupa që vuajnë, preken e ngjiten në skenë.

Ky dimension i trefishtë (tekstual, muzikor dhe skenik) e bën atë një vend të komunikimit jo vetëm verbal: një hapësirë të pezulluar në të cilën kordat preken thellë. Natën e kaluar ne provuam që të sillnim gjithçka në një teatër të kryeqytetit që riprodhonte shumë fytyra në Shqipërinë bashkëkohore: ishin familjarë të viktimave të së djeshmes dhe studentë të së sotmes, artistë të rinj dhe eksponentë të rrugëtimit të ri politik, intelektualë të cilët kanë vuajtur represionin më të pamëshirshëm stalinist në vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar (si Vera Bekteshi) dhe shkrimtarë që mendojnë se si ta tregojnë vendin që ndryshon në shekullin e ri (si Ardian Vehbiu).

Sjellja e kësaj opere në Tiranë nuk do të ishte bërë e mundur pa mbështetjen e “Puglia Sounds”, e fondacionit “Gramshi” në Pulia, e Institutit Italian të Kulturës në Tiranë dhe Institutit të Kulturës Mesdhetare të provincës së Leçes.

Gjithashtu nuk do të mund të ishte realizuar pa mikpritjen e festivalit “Tirana Open” dhe punën e drejtorëve të tij, Arlinda Dudaj, Helidon Gjergji, Vladimir Myrtezai-Grosha. Vënia në skenë e “Katër i Radës” në zemrën arkitektonike të asaj që u realizua nga okupimi fashist i dikurshëm, për të gjithë ne pati një domethënie të menjëhershme.

Shpesh grimcat e së kaluarës, segmentet e historisë së hershme dhe segmentet e historisë sonë të së ardhmes, ridalin papritmas në të tashmen. Vështrimi ynë ndaj tyre nuk mund të jetë kurrë neutral. Nuk mund të jetë neutral. Marrja parasysh e këtij fakti është hapi i parë për të ruajtur një grimë dinjitet.