Polonia aktivizon Nenin 4 – çfarë do të thotë kjo për anëtarët e NATO-s

NATO do të mbajë një takim urgjent me kërkesë të Polonisë, e cila thirri Nenin 4 të traktatit të NATO-s, pasi dy persona vdiqën në një shpërthim në Przewodow, një fshat në lindje të Polonisë,  pranë kufirit me Ukrainën.

Po çfarë do të thotë kjo për vendet anëtare të aleancës më të fortë ushtarake në botë, NATO-s.

Të gjitha vendimet e NATO-s merren me konsensus, pas diskutimit dhe konsultimit midis vendeve anëtare.

Prandaj, konsultimi ndërmjet shteteve anëtare është në qendër të NATO-s pasi aleatët janë në gjendje të shkëmbejnë pikëpamje, informacione dhe të diskutojnë çështje përpara arritjes së marrëveshjes dhe ndërmarrjes së veprimeve.

Konsultimet janë një pjesë kyçe e procesit të vendimmarrjes së NATO-s pasi të gjitha vendimet merren me konsensus.

Ai zhvillohet për të gjitha subjektet me interes për Aleancën, duke përfshirë konsultat e përditshme të NATO-s, objektivat e saj thelbësore dhe rolin themelor.

Konsultimi përforcon dimensionin politik të NATO-s duke u dhënë anëtarëve mundësinë të shprehin opinionet dhe qëndrimet zyrtare. Ai gjithashtu i jep NATO-s një rol aktiv në diplomacinë parandaluese duke ofruar mjete për të ndihmuar në shmangien e konfliktit ushtarak.

Në Nenin 4 të traktatit themelues të NATO-s, anëtarët mund të ngritin çdo çështje shqetësuese, veçanërisht lidhur me sigurinë e një vendi anëtar, në tryezë për diskutim brenda Këshillit të Atlantikut të Veriut.

Që nga krijimi i Aleancës në vitin 1949, Neni 4 është thirrur disa herë, më së shpeshti nga Turqia.

Konsultimi në shumë forma

Në nivelin më themelor, ai përfshin thjesht shkëmbimin e informacionit dhe opinioneve. Në një nivel tjetër, ai mbulon komunikimin e veprimeve ose vendimeve, të cilat qeveritë i kanë marrë tashmë ose mund të jenë gati të marrin. Së fundi, ai mund të përfshijë diskutimin me synimin për të arritur një konsensus mbi politikat që duhen miratuar ose veprimet që duhen ndërmarrë.

Si përmbledhje, konsultimi është i vazhdueshëm dhe zhvillohet si në baza formale ashtu edhe joformale. Mund të ndodhë shpejt për faktin se të gjitha vendet anëtare kanë delegacione të përhershme në selinë e NATO-s në Bruksel. Qeveritë mund të mblidhen së bashku me një njoftim të shkurtër kurdo që është e nevojshme, shpesh me njohuri paraprake për preokupimet e tyre përkatëse kombëtare, në mënyrë që të bien dakord mbi politikat e përbashkëta ose të ndërmarrin veprime mbi bazën e konsensusit. Rrjeti i komiteteve të NATO-s lehtëson konsultimin duke u mundësuar zyrtarëve qeveritarë, ekspertëve dhe administratorëve që të mblidhen së bashku në baza ditore për të diskutuar një gamë të gjerë çështjesh.

Parimi i vendimmarrjes me konsensus zbatohet në të gjithë NATO-n, që do të thotë se të gjitha “vendimet e NATO-s” janë shprehje e vullnetit kolektiv të të gjitha shteteve sovrane që janë anëtare të kësaj organizate ndërqeveritare. Ndërsa vendimmarrja me konsensus mund të ndihmojë një vend anëtar të ruajë sovranitetin kombëtar në fushën e mbrojtjes dhe sigurisë, Neni 4 mund të jetë një ftesë për vendet anëtare që t’ia delegojnë këtë të drejtë grupit ose thjesht mund të dërgojë në një kërkesë për mbështetje të NATO-s.

Neni 4

Sipas Nenit 4 të traktatit themelues të NATO-s, vendet anëtare mund të sjellin një çështje në vëmendjen e Këshillit të Atlantikut të Veriut (Këshilli ose NAC – organi kryesor vendimmarrës politik i NATO-s) dhe ta diskutojnë atë me aleatët.

Në artikull thuhet, “Palët do të konsultohen së bashku sa herë që, sipas mendimit të ndonjërës prej tyre, kërcënohet integriteti territorial, pavarësia politike ose siguria e ndonjërës prej Palëve”.

Çdo vend anëtar mund të thirret zyrtarisht në Nenin 4 të Traktatit të Atlantikut të Veriut. Sapo thirret, çështja diskutohet dhe potencialisht mund të shkohet drejt një forme të vendimit ose veprimit të përbashkët në emër të Aleancës. Sido që të jetë skenari, anëtarët e tjerë të ulur rreth tryezës së Këshillit inkurajohen të reagojnë ndaj një situate të sjellë në vëmendjen e tyre nga një vend anëtar.

Që nga krijimi i Aleancës në vitin 1949, Neni 4 është përdorur shtatë herë.

Më 24 shkurt 2022, Bullgaria, Çekia, Estonia, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania dhe Sllovakia kërkuan të zhvillojnë konsultime pas pushtimit rus të Ukrainës.

Më 26 korrik 2015, Turqia bëri të njëjtën kërkesë për shkak të seriozitetit të situatës pas sulmeve terroriste dhe për të informuar aleatët për masat që po merrte.

Polonia u thirr në Nenin 4 më 3 mars 2014 pas rritjes së tensioneve në Ukrainën fqinje, si rezultat i veprimeve agresive të Rusisë.

Në dy raste në vitin 2012, Turqia kërkoi një takim NAC sipas nenit 4: një herë më 22 qershor pasi një prej aeroplanëve të saj luftarakë u rrëzua nga forcat e mbrojtjes ajrore siriane dhe herën e dytë më 3 tetor kur pesë civilë turq u vranë nga predha siriane. Pas këtyre incidenteve, më 21 nëntor, Turqia kërkoi vendosjen e raketave Patriot. NATO ra dakord për këtë masë mbrojtëse në mënyrë që të ndihmonte Turqinë të mbronte popullsinë dhe territorin e saj dhe të ndihmonte në de-përshkallëzimin e krizës përgjatë kufirit.

Më parë, më 10 shkurt 2003, Turqia u thirr zyrtarisht në Nenin 4, duke kërkuar konsultime në NAC për ndihmën mbrojtëse nga NATO në rast të një kërcënimi ndaj popullsisë ose territorit të saj që rezulton nga konflikti i armatosur në Irakun fqinj. NATO ra dakord për një paketë masash mbrojtëse dhe kreu Operacionin e Parandalimit të Shfaqjes nga fundi i shkurtit deri në fillim të majit të vitit 2003.

Dimensioni politik i NATO-s

Inkurajimi i anëtarëve të një organizate ndërqeveritare që nuk kanë hequr dorë nga e drejta e tyre për gjykim të lirë dhe të pavarur në çështjet ndërkombëtare për t’u konsultuar në mënyrë më sistematike për një çështje është një sfidë – qoftë sot apo në vitet 1950.

Në fillim të viteve 1950, NAC njohu mangësitë konsultative të NATO-s për çështjet ndërkombëtare dhe rekomandoi që të ndërmerren masa për të përmirësuar procesin. Në prill të vitit 1954, u miratua një rezolutë për konsultimin politik:

“… të gjitha qeveritë anëtare duhet të kenë vazhdimisht parasysh dëshirën për të sjellë në vëmendjen e Këshillit informacion mbi zhvillimet politike ndërkombëtare sa herë që ato janë me interes për anëtarët e tjerë të Këshillit ose për Organizatën në tërësi; dhe (…) Këshilli në seancë të përhershme duhet herë pas here të shqyrtojë se cila temë specifike mund të jetë e përshtatshme për konsultim politik në një nga mbledhjet e tij pasuese, kur anëtarët e tij duhet të jenë në gjendje të shprehin pikëpamjet e qeverive të tyre mbi këtë temë”.

Rezoluta, e cila u hodh nga Kanadaja dhe u miratua menjëherë, ngjalli megjithatë një reagim nga përfaqësuesi amerikan, “Shtetet e Bashkuara mbështetin rezolutën kanadeze për të kuptuar se konsultimi do të kufizohej brenda kufijve të sensit të përbashkët. Vendet që zgjojnë interesimin mbarëbotëror mund të hasin në vështirësi rreth konsultimeve me qeveritë e tjera të NATO-s, në çdo rast. Për një emergjencë të papritur, ishte më e rëndësishme të ndërmerreshin veprime sesa të diskutonin urgjencën. Me fjalë të tjera, konsultimi duhet të konsiderohet si një mjet për një qëllim dhe jo një qëllim në vetvete”.

Rezervat e bëra nga Shtetet e Bashkuara, të cilat pa dyshim ndaheshin nga vendet e tjera anëtare, mund të shpreheshin edhe sot. Duke u mbështetur në këtë rezolutë, më 8 mars 1956, Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Lord Ismay, bëri një deklaratë e cila e zgjeroi debatin duke shpjeguar pasojat e sistemimit të konsultimeve politike brenda Aleancës.

“Një metodë e drejtpërdrejtë për të sjellë në opinionin publik rëndësinë e zakonit të konsultimit politik brenda NATO-s mund të përmblidhet në propozimin “NATO është një aleancë politike dhe ushtarake”. Përdorimi i zakonshëm i kësaj frazeologjie do të ishte i preferueshëm ndaj tendencës aktuale për t’iu referuar NATO-s si një aleancë (thjesht) ushtarake. Është gjithashtu më i saktë. T’i referohesh NATO-s si një aleancë politike, në asnjë kuptim nuk e mohon, zhvlerëson ose nënvlerëson faktin që aleanca është gjithashtu ushtarake”.

Në të njëjtin vit, “Tre Burrat e Urtë” hartuan raportin e tyre, i cili ndër të tjera kërkonte të përmirësonte konsultimin brenda Aleancës për çështjet me interes të përbashkët (“Raporti i Komitetit të Treshëve për Bashkëpunimin Jo-Ushtarak në NATO”). Megjithatë, për ironi u botua kur u shfaq kriza e Suezit. Kjo e fundit i ndau ashpër anëtarët kryesorë themelues të Organizatës (Franca, Mbretëria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara). Kriza e Suezit veproi si një katalizator për NATO-n, duke e shtyrë atë të vinte në praktikë diçka që e dinte se ishte me rëndësi jetike për unitetin dhe solidaritetin e Aleancës – konsultimi politik.

“Animus in consulendo liber”

Për vlerën e saj anekdotike, vlen të theksohet se kur NATO u zhvendos në selinë e saj në Porte Dauphine në Paris, në dhjetor 1959, Sekretari i Përgjithshëm i atëhershëm, M. Paul-Henri Spaak, kërkoi ndihmën e Dekanit të Këshillit për të gjetur një botëkuptim të përshtatshëm për këtë frazë latine që do të kapte frymën e konsultimit midis aleatëve, të cilës ai i kushtonte kaq shumë rëndësi. Dekani, ambasadori belg Andre de Staercke, kujtoi një vizitë që kishte bërë në qytetin toskan të San Gimignano. Atje, në Palazzo del Podesta, të gdhendur në pjesën e pasme të ulëses së rezervuar për njeriun që kryesonte fatet e qytetit, ai kishte parë moton: Animus in consulendo liber.

Duket se nuk mund të gjendet një përkthim krejtësisht i kënaqshëm i frazës, megjithëse një version frëngjisht “l’esprit libre dans la konsultation” është afër. Përkthimet në anglisht kanë variuar nga shprehja e fshehtë “diskutimi i një mendje të lirë” deri në atë më komplekse “Mendja e njeriut shkon e pakufizuar në këshillë”.

Motoja zbukuroi zonën e konferencës në Porte de Dauphine për disa vite dhe, në vitin 1967, u zhvendos në shtëpinë e NATO-s në Bruksel, ku zbukuroi murin e dhomës së Këshillit, siç bën tani në selinë aktuale (ndërtuar përgjatë rrugës nga selia e mëparshme në Bruksel).

Ngritja e një sistemi konsultimi

Siç u shpjegua më lart, konsultimi dhe konsensusi u pranuan si bazë për të gjitha vendimet e NATO-s kur u krijua Aleanca në vitin 1949.

Megjithatë, vetëm gradualisht NATO krijoi një sistem konsultimi. Në terma të gjerë, kjo u bë në tre faza:

1949-1952: në nënshkrimin e Traktatit, NATO prezantoi procesin e konsultimit si një parim kyç në mekanizmat e saj të punës. Kjo u përforcua në Konferencën e Lisbonës (1952) ku u vendosën konturet e NATO-s së sotme: NAC u bë e përhershme dhe u krijua pozita e Sekretarit të Përgjithshëm, së bashku me një staf ndërkombëtar që do të mbështeste vendimet e Këshillit në baza të përhershme;

1952-1956: ndërmjet vitit 1952 dhe publikimit të raportit të Komitetit të Tre mbi bashkëpunimin joushtarak, u bënë përpjekje për të inkurajuar konsultimin politik përtej kufizimeve gjeografike të përcaktuara në traktatin themelues, pra përtej zonës së përcaktuar të NATO-s.

Nga viti 1956: parimet e Raportit të Komitetit të Treve u zhvilluan dhe u zbatuan më tej. Komiteti rekomandoi masa në fushën e bashkëpunimit politik në lidhje me politikat e jashtme, zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve ndërmjet anëtarëve, bashkëpunimin ekonomik, bashkëpunimin shkencor dhe teknik, bashkëpunimin kulturor dhe bashkëpunimin në fushën e informacionit.

Komiteti i Treshit la një trashëgimi të qëndrueshme duke i inkurajuar anëtarët e NATO-s që të largojnë dallimet brenda Organizatës përmes konsultimeve produktive për çështjet me interes të përbashkët, duke përfshirë çështjet jashtë zonës së përcaktuar të NATO-s. Kriza e Suezit dha një shembull të dorës së parë se pse konsultimi i ngushtë politik dhe bashkëpunimi joushtarak janë të nevojshëm.

Forumet për konsultime politike

Forumi kryesor për konsultime politike është Këshilli i Atlantikut të Veriut.

NAC është komiteti kryesor vendimmarrës politik i NATO-s.

Sekretari i Përgjithshëm, në bazë të kryesimit të tij, luan një rol thelbësor në këtë proces. Konsultimet gjithashtu zhvillohen rregullisht në forume të tjera, duke përfshirë komitetet dhe grupet e punës të NATO-s. Të gjitha këto organe e marrin autoritetin e tyre nga Këshilli.