Rrugëtim në varret e Naim Frashërit

Nga Valter Gjoni

Viti jubilar i 115-vjetorit të vdekjes

9 prill 1940, 75-vjetori i rivarrimit nga pushtuesit italian

Varrimi i parë, 20 tetor 1900

Varreza “MerdivenKoj” në Stamboll, pranë kësaj teqeje ka qenë varri i Naim Frashërit.

“Atje tutje, në rrëzë të sipërfaqes ku bashkohen ca rrape, me një varr të mermertë, ka një gur të stolisur me një mbishkrim turçe. Njëri prej gurëve të varrit ka ikur nga vendi dhe nga njëra anë e tij po bien copa dheu të djegur e të nxirë nga thatësira. Në këtë vend flenë kockat e Naimit që brezi ynë e njeh si poet kombëtar. Ky njeri i madh, që është krijonjësi i parë i shqiptarisë së re, është bërë flija e mosmirënjohësisë më të madhe të Shqipërisë së krijuar. Në këto balta të shkreta të një vendi të huaj, ç’punë ka akoma Naimi? Këtu as’ ka asnjeri që ia di varrin e tij, përveç një gruaje plakë, e teqes …”

Rrugës për te varri i Naim Frashërit nga Branko Merxhani, revista “Minerva”, 1934.

Varrimi i dytë, 3 qershor 1937

MBRETI ZOG SOLLI NË SHQIPËRI ESHTRAT E NAIM FRASHËRIT (1937)

Ceremonia e vitit 1937

Gjatë gjithë periudhës së qeverisjes së tij, nga viti 1925 deri në vitin 1939, Mbreti Zog i kushtoi një vëmendje përkujtimit, vlerësimit e nderimit të shumë figurave e personaliteteve të ndryshme historike, të cilat në të kaluarën kishin dhënë kontributin e tyre në dobi të çështjes shqiptare, duke luftuar me pushkë apo me penë. Në kuadrin e vlerësimit dhe nderimit të këtyre figurave patriotike, në vitin 1937, me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, me nismën e Mbretit Zog u bë e mundur sjellja në Shqipëri e eshtrave të Naim Frashërit, poetit tonë kombëtar, i cili që nga viti 1900 prehej në varrezën “MerdivenKoj” në Stamboll. Ardhja e eshtrave të Naimit dhe rivarrimi i tij në teqen e bektashinjve, në periferi të Tiranës, u bë me ceremoni madhështore, ku morën pjesë personalitetet më të larta të shtetit dhe populli i kryeqytetit.

Ceremonitë madhështore në Tiranë nga zyrtarët e mbretërisë shqiptare 1937

“Shqipëria e lirë pret me mallëngjim ligjëronjësin e shqiptarizmës, Naim Frashërin. Erdh Naim Frashëri. Dhe tërë populli i Tiranës dje pas dreke grumbullohej tej legatës amerikane, në mes të disa lëndinave të gjelbëruara, ku vargjet ‘Bagëti e Bujqësi’ ndiheshin si kambanë mallëngjimi në veshët e atyre që qysh në djep kanë dëgjuar emrin ‘Naim’. Dhe cili shqiptar, sidomos i ri, nuk është ushqyer nga drita atdhetare e këngëve të Naimit? Ja shiko djemtë e rinj, fëmijët e shkollave, ndonëse jo të radhitur, bredhin përpjetë rrugës për të pritur eshtrat e atdhetarit të madh. Shquanin atje autoritetet e vendit. Kryeadjutanti i Mbretit, Gjeneral Serregji, Kryetari i Parlamentit, Ministri i Punëve të Brendshme, Ministri i Jashtëm, Kryetari i Bashkisë, Prefekti, Gjeneral Mirdashi, Gjeneral Araniti, të tërë deputetët, Kleri, oficerë, gazetarë, nëpunës, popull. Populli i mbledhur mizëri kishte mbushur anët e rrugës s’Elbasanit, ndërsa bataljoni ‘Deja’ paraqiti armë se automobili me arkivolin e ‘yllit të idhës shqiptare’ po vinte aty nga ora 5. Për nder armë. Tingulli i bajonetave qëndruan gati në atë heshtje kuptimplotë të turmës së madhe e cila me dhembjen mbante vështrimin nga automobili që binte eshtrat e një ‘shenjtori shqiptar’, nuk u ndie fare se zemra e të gjithë verrinte pa pritur se Naimi erdhi. Erdh Naim Frashëri! Erdh ai që tha: ‘Kur më shihni se jam tretur, Mos kujtoni se kam vdekur!…’”.

Gazeta “Shtypi”, dt. 3 qershor 1937

Varrimi i tretë, 9 prill 1940

JAKOMONI, MËKËMBËSI I MBRETIT VIKTOR EMANUELI III PËR SHQIPËRINË, I VENDOS ESHTRAT E NAIM FRASHËRIT NË NJË VARR MONUMENTAL (1940) 

Kryegjyshatës Botërore Bektashiane. Homazh nga balilat (fëmijë të organizatave fashiste, viti 1940).

Fashistët italianë synuan t’i “ridimensiononin” figurat tona kombëtare. Kjo ndodhi edhe me Naim Frashërin, madje duke u përpjekur të evidentonin paralelizma, që të argumentonin se në poezitë e tij kishte ide fashiste. Më 9 prill 1940, në vitin jubilar të 40-vjetorit të vdekjes nën kujdesin e Françesko Jakomonit (mëkëmbësi i mbretit Viktor Emanueli III për Shqipërinë) në Kryegjyshatën Botërore të Bektashinjve në Tiranë u zhvillua me rregullat e ceremonive fashiste e fetare vendosja e eshtrave në një varr të ri monumental të ideuar dhe financuar nga Jakomoni, në të cilin kishte edhe një shënim: “DHURATË E SHKËLQESISË SË TIJ, MËKËMBËSIT TË PËRGJITHSHËM, FRANÇESKO JAKOMONI”.

HOMAZHE NË VARRIN MONUMENT

Ceremonia fetare nga Kryegjyshi bektashi

Lutje pas zhvarrimit, Kryegjyshi Dedej dhe Kryeministri Vërlaci.

Shpërngulja e trupit të poetit nga italianët.

CEREMONIA SIPAS PROTOKOLLIT USHTARAK ITALIAN

Tre balila (fëmijë të organizatës fashiste) qëndrojnë rojë në varrin e poetit Frashëri.

Një repart i trupës së policisë
bën homazhe në varrin e poetit Frashëri.

Burra civilë dhe udhëheqësit fetarë pranë memorialit të poetit Frashëri.

Ceremonia e transferimit të trupit të poetit Frashëri.

Varrimi i katërt, 20 prill 1950

Me shigjetë është varri i poetit në krah të Kryeministrisë, aty ku sot është Piramida.

Varri monumental i poetit, në Kryegjyshatën Bektashiane, gjatë viteve të para të regjimit komunist, u çmontua dhe iu hoqën simbolet dhe shkrimet e vendosura duke e kthyer në një varr pa identitet.

Me rastin e 50-vjetorit të vdekjes së poetit u bë në qendër të Tiranës varrimi i katërt i poetit.

Varrimi i pestë, 10 qershor 1978

ENVER HOXHA RIVARROS ESHTRAT E VËLLEZËRVE FRASHËRI (1978)

Në qershor të vitit 1978 u organizuan festime me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Me këtë rast u mundësua sjellja e eshtrave të disa patriotëve, ndër ta edhe të Abdyl Frashërit, si një veprimtar i rëndësishëm i Lidhjes së Prizrenit. Eshtrat e tij u sollën nga Turqia.

Ceremonia në sheshin “Skënderbej” (1978) 

Qeveria komuniste, e cila kishte ndaluar veprimtarinë fetare të të gjitha komuniteteve fetare, organizon në sheshin “Skënderbej” një ceremoni të përbashkët varrimi për Abdyl dhe Naim Frashërin. Eshtrat e Naimit u rinxorën nga vendvarrimi pranë lulishtes së Kryeministrisë.

Nga sheshi “Skënderbej” të vendosur në shtrat topi, eshtrat e dy vëllezërve Frashëri, të shoqëruar nga mijëra banorë, politikanë dhe qeveritarë, u përcollën për në kodrat e liqenit, ku ishte përgatitur një varrezë monumentale për Abdylin e Naimin dhe një varr simbolik (pa eshtra) për Sami Frashërin. Eshtrat e të cilit prehen në Turqi dhe qeveritë turke nuk kanë miratuar në asnjë rast shpërnguljen e këtij intelektuali të shquar edhe për kulturën turke.

Enver Hoxha, drejtuesi i partisë-shtet dhe Kryeministri Mehmet Shehu para varrit monumental, realizuar nga skulptorët e njohur Odhise Paskali dhe Thoma Thomaj (1978).

Mund të ketë edhe një rivarrim tjetër.

“Rruga e Zotitështë e vlefshmepërtëgjithë, nëkëtërrugëmerrkuptim jeta. I lutemZotittëlartësuartë na mbushë me dashuri, të na mundësojë me përkushtim moral dheatdhetar, dukepërbuzuregoizmin, vesin e ulëtdheligësinë”, thanëfjalën e tijkrue i Kryegjyshatës BotëroreBektashiane.

Kryegjyshi botëror bektashi, Baba Mondi.

Naimi mishëron binomin komb dhe fe.

“Rruga e Zotit është e vlefshme për të gjithë, në këtë rrugë merr kuptim jeta. I lutem Zotit të lartësuar të na mbushë me dashuri, të na mundësojë me përkushtim moral dhe atdhetar, duke përbuzur egoizmin, vesin e ulët e ligësinë dhe në këtë këndvështrim poeti i besimit bektashi Naim Frashëri i solli një kuptim të ri hyjnores. Pranohet nga të gjithë se pikëpamjet e tij iluministe shpesh të formuluara sipas modelit bektashi synonin të vendosnin themelet teorike të lëvizjes kombëtare shqiptare, Naimi për ne mishëron binomin komb dhe fe, por ky binom nga regjime të ndryshme u prish duke e zhvarrosur dhe rivarrosur. Ne dëshirojmë që këto vlera t’i rikthehen poetit dhe filozofit bektashi, ndaj nuk mohojmë se dëshirojmë dhe po punojmë që ta kemi përsëri në mesin tonë, në Kryegjyshatë, në këtë vend të shenjtë të mbarë kombit dhe bektashizmit.”