Artin e botës e udhëheq poezia

Preç Zogaj në një rrëfim për letërsinë/ Jeta e poetit futet në një vetmi shumë më të madhe edhe pse shkrimtari është i vetmuar thuajse përherë. Por krejt ndryshe ishte. Kishte shkëmbim librash, kishte lexime poezish, kishte shkëmbim dorëshkrimesh. Folëm për Lezhën. Agim Spahiu, në kujtimet e veta (tani ai nuk është më) shkruante që ndalonte në Lezhë të takonte poetët e Lezhës, Visar Zhiti gjithashtu. Pra ishte një udhëkalim, një kryqëzim, një ndalesë për të marrë një libër, për të dhënë një libër, për të marrë një dorëshkrim, për të lënë një dorëshkrim, për të lexuar poezi 

“Trishtimi është një ndjenjë që e shoqëron poezinë qëkurse ka lindur”, thotë Preç Zogaj në një intervistë më poshtë, duke u ndalur gjatë në ndjesitë që e çojnë tek poezia…

“Ushtrimet e melankolisë” është një takim i juaji me lexuesin, nëpërmjet poezisë. Nuk është një gjë e rrallë në rastin tuaj, po t’i referohemi gjuhës së shifrave, do të thoshim se që nga viti 1985, kur ju u shfaqët me librin e parë “Emrat tuaj” e deri tani, janë 11 libra me poezi pa llogaritur përmbledhjet. Një veprimtari e bollshme. Pra, ju nuk e keni braktisur asnjëherë poezinë, ndërsa nuk i jeni kushtuar ekskluzivisht asaj. E kam trajtuar këtë marrëdhënie të poetit me poezinë në vazhdimësi edhe në biseda me të tjerë poetë, të cilët kanë shkruar ekskluzivisht poezi, por edhe jo. P.sh. Besnik Mustafaj, duke bërë një paralele me dashurinë, më ka thënë që poezia është si dashuria, me kalimin e kohës vjen rrallë. Ilirian Zhupa sërish bëri një paralele me dashurinë po krejt të kundërtën tha: poezia është si dashuria nuk njeh moshë. Cila është përgjigjja juaj?

Poezia ndodh. Ne nuk e dimë kurdoherë se pse ndodh, a do të ndodhë, por ajo ndodh. Është një përjetim. Përvoja të mëson të kuptosh nëse është një përjetim poetik, apo përjetim i rëndomtë. Por, në momentin kur autori beson se është një përjetim poetik, atëherë e shkruan. Pra është përjetim ose përjetim dhe mendim bashkë. Përjetim, mendim, sintezë për shumë gjëra, që shkruhet me gjuhën e poezisë, me gjuhën e veçantë të poezisë. Është gjuha e metaforave, nuk është një gjuhë e përditshme. Është gjuha e rrallë e poezisë.

Nuk është një gjuhë e drejtpërdrejtë…

Jo, nuk është një gjuhë e drejtpërdrejtë. Madje, është një gjuhë që po ta përdornim në të folurën e përditshme do të dukej absurde. Vetë poezia e ka krijuar këtë raport me lexuesit e saj, lidhur me gjuhën. Por le t’i kthehemi pyetjes: sekush i jep përgjigjet lidhur  me natyrën e vet krijuese. Jepen me qindra përgjigje se çfarë është poezia, pse shkruhet poezia dhe janë të vërteta dhe ato që kanë thënë Besniku dhe Iliriani. Të dy reflektojnë raportin e tyre me poezinë e shkruar. Kurse për mua është siç e thashë: Poezia ndodh, nuk është në dorën e autorit. Madje, ndonjëherë unë them që po të mos vijë kurrë, s’do të ishte asgjë. Për botën s’do të ishte gjë, për poetin do të ishte një braktisje e madhe. Por poezia të zë pritë në momente shumë të pakuptueshme si përjetim, si emocion.

Poezia është mendim thatë, dhe gjithnjë e më shumë poezia është mendim, sepse thjesht emocion do të ishte pak. Megjithatë, në momentin e kontaktit të parë me titullin e poezisë “Ushtrimet e melankolisë”, në mënyrë të pavetëdijshme hoqa një paralele, një shenjë barazimi midis melankolisë dhe poezisë në përgjithësi. Jo thjesht për poezinë tuaj, por në përgjithësi. Ndoshta është një këndvështrim paksa i vjetruar. Ndoshta melankolia në një moment të caktuar është poezi. Po jo gjithmonë poezia është melankoli. Nuk ka pse të jetë, ndoshta dikur ka qenë më shumë, ndoshta tani është më pak. Ju, çfarë mendoni në lidhje me shenjën e barazisë midis poezisë dhe melankolisë sot, për poezinë bashkëkohore dhe në veçanti për poezinë tuaj?

Melankolia është një ndjenjë që e ka shoqëruar dhe e shoqëron poezinë kurdoherë. Për ta thënë në mënyrë më të thjeshtë, është ndjenja e trishtimit. Një gjendje trishtimi e shoqëruar me një mendim pak më të thellë për arsyet e trishtimit, për mjedisin ku jetojmë. Kjo ka ndodhur, kjo do të ndodhë. Unë nuk kam shkruar një poemë për melankolinë. Melankolia është një nga titujt e katër cikleve që kam unë në libër dhe është kryesisht cikli për poezitë e dashurisë. Dhe, gjithmonë motivi i dashurisë është i rrethuar me një tis trishtimi edhe kur ka gëzim.

Por jo vetëm motivi i dashurisë…

Por jo vetëm sigurisht, është edhe mosha edhe përjetimet që lidhen me jetën, me të shkuarën apo edhe me aktualitetin. Është gjendje shpirtërore. Në librin tim të fundit është më e spikatur. Nëse në poezitë e mëparshme kishte më shumë dritë, dritë ka sërish, por kishte më shumë tonalitete drite sesa tani, kësaj here ka një gjendje më të trishtë. Kjo lidhet me etapën e krijimtarisë sime tani dhe me ambientin ku jetojmë. Vetë jeta është e mbushur me trishtim dhe e mendova këtë titull edhe si një lloj replike. Pretendoj të jetë një replikë artistike me kohën që është e ngarkuar me shumë nxitim, me shumë ashpërsi, deri edhe me shumë dhunë. Jeta është bërë shumë e vrullshme. Shoh njerëz që ikin, ikin, zgjohen, nisen, nisen, nisen, nuk ndalojnë se i imponon jeta që bëjnë. Unë mendoj se duhet të ndalojmë. Bëj një thirrje për të ndaluar. Duhet të ndalojmë, duhet të mendojmë ndonjëherë se ku jemi, ku do të jemi.

Thoni që jeta është e mbushur me trishtim, por a do të kishte poezi nëse jeta nuk do të ishte e mbushur me trishtim?

Unë mendoj se trishtimi është një ndjenjë që e shoqëron poezinë qëkurse ka lindur. Poezitë, lirike sidomos, poezitë meditative gjithashtu që nga antikiteti… Ne mund ta shohim se që nga poezitë e Safos p.sh., e cila është poetja më e madhe lirike e antikitetit grek, sot e kësaj dite aktuale, janë të mbushura me ndjenjën e trishtimit. Sepse poezia lind mbi një ikje, mbi një mungesë, mbi një nostalgji dhe prandaj trishtimi është kudo. Nuk besoj se poezia do të ishte kjo që është (nuk them nuk do të ekzistonte) pa këtë ndjenjë trishtimi. Por, unë shkoj më tej sesa thjesht evidentoj trishtimin, praninë e tij. Kam luajtur pak me titullin “Ushtrimet e melankolisë”: nga një anë nënkupton që melankolia të vë para disa detyrave që duhet t’i zgjidhësh, por edhe nënkupton të ushtruarit e melankolisë. Duhet ta ushtrojmë këtë ndjenjë, pra të ndalemi, të mendojmë për gjërat. T’i ndiejmë gjërat se sikur jemi tëhuajëzuar me gjërat. Kemi humbur dhe relacionin më të bukur, që besoj se është një humbje e madhe dhe këtë e them me shqetësim të madh. E shoh në jetën tonë, dimensioni i së bukurës, koncepti i së bukurës ose është banalizuar ose është zhdukur nga të përjetuarit, nga komunikimi i individit. Individin e merr zvarrë ajo ora që lëviz, halli, ambicia, drama e tij, pasiguria, pra një mori gjërash që e shkulin nga të qenët njeri.

“Prapa shndrit kujtimi, para kureshtja”. Është varg i një poezie, por më duket shumë interesant raporti midis tyre. Të dyja janë interesante, aq sa duket sikur ka një rivalitet midis të shkuarës dhe të ardhmes. Konflikt. Të dyja shndrisin po njëlloj. Megjithatë a mund të bëhet një krahasim, në ç’raport qëndrojnë? A mund të themi që njëra është karburant më i fuqishëm poezie, apo ndoshta në një moment të caktuar krahasimisht…

Këto ndërrojnë vendet. E shkuara është kujtesë, e ardhmja është përfytyrim. Është kureshtje them unë, por është përfytyrim. Fuqia përfytyruese me fuqinë e të kujtuarit janë dy elementë të pranishëm në të shkruarën e çdo poeti. Por këto ndërrojnë vendet. Por ka më shumë të shkuar tani, më duket mua, në poezi. Sepse, e shkuara në poezi bëhet dhe një lloj e tashmeje, sepse është një përpjekje për ta marrë jetën, për ta bartur, për ta marrë me vete.

Kjo që thoni ju është karakteristikë e poezisë në përgjithësi, apo flisni për veten?

Unë mendoj se edhe e poezisë është. Po të shohim, poezia i ka të qenësishme të dyja këto elemente. Elementin e nostalgjisë, por jo vetëm të nostalgjisë, të evokimit, të kujtesës. Gjërave që kanë ndodhur dhe që rimerren në formë poetike dhe kalojnë në filtrin e poezisë. Merren gjërat që kanë arsye pse duhet të merren, pse duhet të kujtohen. Pse duhet të kujtojmë një gjë që duhet të ketë sens poetik, artistik. Nga ana tjetër është kureshtja. Është gjithmonë përballja me të ardhmen. Është në natyrën e poezisë që të tentojë të futet brenda enigmave të së ardhmes.

Kureshtja a nuk është diçka e cila me kalimin e kohës, me shtimin e përvojës, shuhet paksa? Apo jo?

Ndoshta po. Ndoshta ka më shumë kujtim me kalimin e kohës sesa kureshtje dhe përfytyrim. Por përfytyrimi e ndjek poetin. Edhe në poezinë time ka shumë se unë e kam temë të përhershme këtë përpjekje për t’u thelluar në enigmat e asaj që na pret dhe kjo është njerëzore. Njeriu gjithmonë sheh, mendon se ç’ka përpara, çfarë na pret, çdo të ketë, çdo të ndodhë dhe poezia e ka zërin e vet këtë. Poetët më të mëdhenj të botës kanë paraparë të ardhmen e njerëzimit pak a shumë. Poezia hap rrugën, se është përfytyrimi që çan përpara pastaj arrin më tej materialja.

“Na ishte njëherë poezia”, thoni. Në fakt është titulli i një kapitulli ku ju shkruani për poezinë, për poetët, për librin, për leximet. Megjithatë, pse thoni “na ishte një herë”, ndërkohë që poezia është?

Kam dashur të replikoj, por në mënyrë pak ironike me një mendim që është në qarkullim, e madje gjithnjë ka qenë në qarkullim që poezia i përket së kaluarës dhe se, pak a shumë, poezia nuk është më një gjë e kohës.  Është një përrallë d.m.th, ndaj kam marrë një lokucion të njohur përrallash. Të tëra përrallat fillojnë me “na ishte njëherë”, sepse mendohet që s’janë më. Unë kam bërë këtë lloj loje duke replikuar dhe duke e kundërshtuar me poezitë që kam shkruar. Por, gjithnjë poezia në këtë kufi është. Është në kufi të të qenët dhe të mosqenët, sepse gjithnjë më elitare bëhet, gjithnjë e më pak lexohet. Për ta sjellë tani në një rrafsh më konkret përgjigjen, dikur poezia ishte shumë më e pranishme sesa sot. Në Shqipëri p.sh. dikur botoheshin libra poetikë me tirazh deri në 10000 kopje, që sot duket e paimagjinueshme edhe në botë. Edhe unë kam botuar libër me 7000 kopje nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”. Natyrisht, një pjesë i merrnin bibliotekat, por kishte më shumë lexues, kishte mjedise letrare, kishte diskutime letrare. Jo vetëm në Shqipëri, por edhe në botë, vë re kur lexoj për jetën e poetëve të mëdhenj, poezia ka përcaktuar shumë jetën kulturore-artistike, politike-shoqërore të popujve, të kombeve. Poetët, klubet e poetëve kanë qenë dhe kanë mbetur sot e kësaj dite në histori, si qendrat më të mëdha të mendimit. Tani poezia është krejt ndryshe, është bërë më e mbyllur. Jeton me subjektin krijues, por është më pak pjesë e jetës.

Ndoshta dhe për shkak të sofistikimit të saj, sepse është e vështirë tani…

Po dhe jeta është më e sofistikuar. Kurse poezia i paraprin formave të sofistikimit që ka jeta. P.sh., në Rilindje do shkruhej ajo lloj poezie, sepse nuk mund të komunikohej ndryshe, përveçse me një poezi më të drejtpërdrejtë më afër formave popullore të ligjërimit poetik. Por, nga Rilindja deri sot kemi në mes një histori të tërë, letërsia bëhet më moderne, kemi poetë modernë. Poezia nuk mund të mbetet prapa sofistikimit të vetë shoqërisë, përkundrazi e udhëheq këtë, vazhdon ta udhëheqë këtë evoluim. Por si e tillë është bërë pak më e vetmuar, më elitare sesa ka qenë dikur.

Le ta ngushtojmë pak rrethin duke qëndruar te ju. Një nga poezitë që më ka bërë veçanërisht përshtypje te kapitulli “Na ishte njëherë poezia”, është njëra që keni shkruar mbi leximin. “Fundi i librit” apo “Mbarimi i librit”. Gjëja e parë ishte vizioni i lexuesit të magjepsur nga leximi. Gjëja e dytë ishte konflikti midis dy botëve, i botës në të cilin lexuesi është, për të cilën e bën të vetëdijshëm “rrethi metalik” i orës dhe i botës tjetër që është bota e librit, bota në të cilën lexuesin e përfshin libri. Jam shumë kureshtare të di më shumë në lidhje me këtë gjendje në të cilën ndodhet lexuesi, ju konkretisht.

Ju e dini ndoshta që, unë për shumë vite kam mbajtur disa rubrika për librat, kam shkruar për librat, shkruaj për librat dhe jam një lexues shumë i pasionuar.

Unë e di që një poet sigurisht që është dhe një lexues, i pasionuar madje.

Me këtë poezi që përmendni ju kam dashur pikërisht të lartësoj librin. Dua t’u them njerëzve që është e magjishme të lexosh libra të mirë. Dua t’u them njerëzve që, të mos lexosh do të thotë ta privosh veten nga një gjë e jashtëzakonshme. Dhe unë nuk e predikoj këtë, unë e ndiej vetë. Unë jetoj brenda leximit si brenda një bote që është hyjnore. Natyrisht, ajo është bota jonë, por është bota jonë në art, bota jonë në letërsi. Poezia mbyllet, që pasi kam mbaruar librin, rrethi metalik i orës më fton të hyjë prapë në këtë realitet. Të pi ujë, të thith pluhur, jam ende hyjnor dhe pak minuta, – them. Janë dy botët që bashkëjetojnë, që japin e marrin me njëra-tjetrën, që është bota reale dhe bota e artit, bota e librit. Unë them që ato nuk jetojnë dot pa njëra-tjetrën, sepse jeta e ushqen artin, arti jep një model në njëfarë mënyre, ose e filtron artistikisht jetën. Dhe, unë kam fatin që i jetoj të dyja këto botë, sepse unë duke lexuar libra, nuk do të thotë se nuk jetoj kohën reale, jetën e pluhurit. Ndaj kam të drejtë t’u them të gjithëve që të lexojnë, t’i ftoj të gjithë që të jenë pjesë e kësaj bote të artit.

Është një thënie shumë interesante në lidhje me këtë: Kush nuk lexon jeton një jetë, atë të vetën. Kush lexon jeton shumë jetë… lexon jetët e autorëve, të personazheve, kohët e ndryshme…

Shumë e bukur është. Unë këmbëngul te kjo që jeton edhe këtë jetën e artit, që është një jetë e veçantë. Është e mbushur me një luks që nuk është luksi i magazinave, është luksi shpirtëror. Më shumë mendor ndonjëherë sesa shpirtëror. Dhe unë e kam parë që njerëzit e lexuar janë shumë më të ekuilibruar dhe i administrojnë situatat shumë më mirë. Janë edhe njerëz komunikues, janë njerëz të mirë.

Do të rrimë dhe pak te kapitulli i poetëve dhe i poezisë. Keni përmbledhur në këtë kapitull poezi kushtuar poetëve. E kuptoj shumë mirë pse aty është një poezi për Ndoc Gjetjen apo një poezi për Rudolf Markun, qoftë edhe për Teodor Kekon, për poetët e brezit tuaj. Megjithatë, përtej emrave, pse një koleg apo një poet që, si të thuash, ka qenë një moment i jetës suaj prej lexuesi është i denjë për t’u shndërruar në poezi? Çfarë ndodh, pse pikërisht një poet dhe jo një tjetër?

Këto janë dedikime. Poezia ka marrë nxitje nga një kujtim, një emocion, një ngjarje që lidhet me një koleg, me një shok poet, por pastaj shkëputet nga personazhet dhe poezia është në vetvete një poezi që mund të lexohet edhe po të hiqet emri i nxitësit. Por për ndershmëri, si të thuash, edhe për kortezi emri identifikohet. Për respekt, për ndershmërinë e asaj pse ka ndodhur, vendoset një dedikas.

Por ka edhe poezi që të çojnë vetëm te personi që u kushtohet…

Po, për shembull, poezia për Ndoc Gjetjen është e tillë. Poezia “Mes përmes Europës” ka shtysë nga udhëtimet e Rudolfit nga Londra në Tiranë, herë pas here me makinë. Më shpjegon rrugëtimin, ndalesat. Dhe unë, kam marrë shkas nga një udhëtim i tij e kam ndërtuar figurën e poetit në kohën tonë. Dua të them një gjë, që pavarësisht se blicet shkrepin një aktor, ose marrin flakë përballë figurave të skenës, artin e botës e udhëheq poezia. Kjo nuk diskutohet. Unë krijoj aty figurën e poetit, i cili nuk është një njeri që do të tregojë se ja ku jam, nuk do të shfaqet, po ai është në komunikim me engjëllin, nëse vazhdojmë ta pranojmë që poezia është një komunikim i epërm. Dhe me atë flet, dhe është poezia pastaj që fekondon artet e tjera dhe kjo është një poezi për të lartësuar poezinë.

Te Ndoc Gjetja më duket sikur lexoj një ndjenjë faji.

Po, është. Unë e kam pasur mik të ngushtë Ndoc Gjetjen. Ai është një personazh që nuk lind më. E kam thënë, nuk do të lindë më një si ai. Është një poet që ishte i tillë jo thjesht se shkruante poezi, nuk është i tillë vetëm te libri. Ishte i tillë si njeri, si mënyrë të ecuri, të foluri, të jetuari.

Ky është imazhi që vjen edhe nga poezia juaj në fakt… unë nuk e kam njohur, por le të qëndrojmë te pengu…

Ai ka qenë i sëmurë për disa vite dhe herën e parë kur u sëmur, unë kam qenë pranë tij. I kam shkuar në spital, kemi folur për shumë gjëra. Për fat të keq, herën e dytë qoftë edhe për përgjegjësinë e dikujt që duhet të na njoftonte, por unë ndiej dhe pendimin tim, nuk u informova që ai ishte sëmurë sërish, që, ishte shtruar në spital. E morëm vesh kur vdiq, atë ditë që Ndoci vdiq. Mendoj se vdiq i vetmuar. Kjo është pendesa ime e madhe. Dhe kam shkruar për Ndocin këto fjalë që po ju them, por kam shkruar edhe për këtë ndjenjë faji që vdiq i vetmuar.

A ju ka ndihmuar poezia për ta shkarkuar pengun tuaj?

Disi po. Ndjenja e pendesës, shfaqja e ndjenjës së fajit që nënkupton dhe një falje, sigurisht që të ndihmon. Por brenda këtij përjetimi kam ndërtuar dhe figurën e Ndocit si figurë e papërsëritshme si poet dhe si njeri. Ishte një lloj shenjti i një natyre poetike.

Sërish titulli “Na ishte një herë poezia” më çon në mendje dy momente të rëndësishme për poezinë shqipe. Të dy rastet ju përfshijnë. E kam fjalën së pari për mesin e viteve ’80, kur poezia shqiptare pati një hov. Dhe pastaj, – ju madje e keni një shprehje në libër, thoni “Lezha qyteti i poetëve” – ka mbetur në historinë e poezisë bashkëkohore shqipe grupi i poetëve të Lezhës ku ju përfshiheshit. Një grup shumë i fuqishëm që la gjurmë, që u evidentua. Çfarë ndodh në jetën e komunitetit të poetëve, që në një moment të caktuar fillojnë dhe shfaqen dhe bien shumë në sy. Si ka mundësi nga ana tjetër që një provincë siç është Lezha të shndërrohet në tokë pjellore poetësh?

Ne kemi folur shpesh për këtë temë. Lezha ka një traditë të vjetër të poezisë. Nuk është vetëm tradita e re. Të mos harrojmë që Gjergj Fishta, poeti i madh kombëtar është nga Lezha, nga një fshat i Zadrimës, por edhe poetë të tjerë që kanë ardhur kryesisht nga shkolla françeskane apo shkolla jezuite, kryesisht poetë fetarë. Pastaj kjo është një traditë që është manifestuar në forma të tjera. Vijmë te  vitet ’70 që është Ndoc Gjetja. Ndoci ishte figura referuese rreth të cilit u mblodhën disa poetë. Rudolf Marku solli një tjetër profil, profilin e një poeti modern, profilin e një poeti njëkohësisht lexues i poezisë moderne bashkëkohore. Pastaj më vonë erdha unë dhe një plejadë autorësh. Por, Lezha nuk është thjesht qyteti i tre ose pesë, ose shtatë poetëve lezhjanë. Papritur, ajo mënyrë të shkruari, ose ajo frymë, u shndërrua në një lloj koshereje që mblodhi shumë poetë nga gjithë Shqipëria. Është nganjëherë si bleta që kërkon diku dhe ndalon diku dhe atje mblidhet. Lezha u bë një lloj qendre ku u mblodhën poetët nga e gjithë Shqipëria, që nuk ishin nga Lezha, por kishin këtë frymë. Kishin frymën e antikonformizmit, të një lirizmi që nuk ishte në modë për kërkesat ideoestetike të metodës së kohës. Ishin shumë poetë që e konsideronin Lezhën një lloj Meke të poezisë, ishin Besniku që ishte nga Tropoja, Ilirjan Zhupa që ishte nga Tepelena. Ka pasur dhe Tepelena shkollën e vet, por pastaj pati një fusion midis shkollës së Lezhës dhe të Tepelenës. Poetët e Tepelenës e respektonin shkollën e Lezhës dhe ne respektonim ata. Pra u krijua një lloj komuniteti  poetësh, që e kishin Lezhën si pikë referimi. Por, dekani i kësaj shkolle ishte gjithmonë Ndoc Gjetja. Të gjithë kishin adhurim për Ndocin. Kishte një tërheqje për t’u falur përpara tij.

Flasim pak për komunikimin, ose ndryshe thënë dialogun. Padyshim është shumë i rëndësishëm. Në periudhën për të cilët sapo folët, ekzistonte dialogu. Ju thatë që poetët vinin nga qytete të tjera, ju lexonit poezitë e njëri-tjetrit, diskutonit. Rudolf Marku më ka folur pikërisht për komunikimin, për librat e shkëmbyer, për poezitë e shkëmbyera. Ilirian Zhupa gjithashtu më ka folur. Sot çfarë ndodh? A ekziston dialogu. Nuk e kam fjalën për problematikën, për mungesën e medias kulturore, ose për problemet e botimit, por për dialogët mes poetëve, shkëmbimet e poezive, diskutimet për to?

Jeta e poetit futet në një vetmi shumë më të madhe edhe pse shkrimtari është i vetmuar thuajse përherë. Por krejt ndryshe ishte. Kishte shkëmbim librash, kishte lexime poezish, kishte shkëmbim dorëshkrimesh. Folëm për Lezhën. Agim Spahiu, në kujtimet e veta (tani ai nuk është më) shkruante që ndalonte në Lezhë të takonte poetët e Lezhës, Visar Zhiti gjithashtu. Pra ishte një udhëkalim, një kryqëzim, një ndalesë për të marrë një libër, për të dhënë një libër, për të marrë një dorëshkrim, për të lënë një dorëshkrim, për të lexuar poezi. E njëjta frymë ishte në Tiranë.

Gjë që i bënte mirë vetë poezisë.

Absolutisht. Ja të jap një shembull. Besnik Mustafai më ka dhënë mua librin e Zhak Preverit “Paroles”. Unë e kam kopjuar me dorë, se ai do ta kthente. E kishte marrë për pak ditë në Bibliotekën e Universitetit. Sot e kësaj dite e kam ende në shtëpi. Unë e kam përkthyer një pjesë, ua kam dhënë të tjerëve. Rudolfi ka përkthyer shumë autorë anglezë që nuk përktheheshin në atë kohë, por i qarkullonim me njëri-tjetrin. Qarkullonin përkthime të njerëzve që i kemi marrë vesh më vonë. P.sh. Robert Shvarci ka pasur disa përkthime të Oskar Uajlldit, që i dinim përmendësh, por nuk dinim se cili ishte përkthyesi. Këto ishin shkëmbime, qëndrime, mbrëmje poetike të gjata të ngarkuara me pasion, me recitime, me thirrje, me dehje nganjëherë. Kjo ishte jeta letrare që bënte, brezi im. Unë nuk e di si jetojnë poetët 20-30-vjeçarë sot, ne të brezit tim jemi të mbyllur të gjithë në jetën e tyre. Takohemi nëpër promovime kryesisht.

Nuk jeni i vetmi që ankoheni. Por le të ndryshojmë argument. Dua të lexoj një copëz poezie:

T’u dasht me qenë në paqe me njerëzit,

Kam dalë nga lëkura e të parëve zemërakë.

Nuk kam sulmuar i pari,

Nuk i jam përgjigjur sulmit të parë.

I kam lënë të kalojnë të paedukuarit,

i kam lënë të fitojnë të tërbuarit.

Po prapë kam dështuar

…

Kjo poezi më nxit t’ju pyes në lidhje me raportin me armiqtë. Kam lexuar diku një shprehje që më është dukur shumë interesante: Miqtë shkojnë e vijnë, armiqtë grumbullohen. Nuk e shpjegon kjo shprehje psenë, arsyen. Po ju çfarë mendoni? Pse ekzistojnë armiqtë? Ju përpiqeni që të mos bëni armiq, por dështoni, sepse ata janë aty…

Shumë e bukur shprehja. Lakonike, i thotë të gjitha kjo. Miqtë shkojnë e vijnë, armiqtë grumbullohen. Ne nuk duam që të kemi armiq. Ka njerëz që ndoshta dhe duan, por unë përpiqem që të mos kem armiq, sepse kam një tjetër qëllim në jetë, nuk kam qëllim luftën. Por, armiqtë grumbullohen dhe është shumë vështirë të japësh një përgjigje. Kjo është një poezi, që nuk tenton të përgjithësojë raportin e një poeti me armiqtë, apo të përgjithësojë temën e armiqve. Është pak personale, lidhet me mua. Por, unë kam konstatuar një gjë, që të gjithë ata që nëpër vite janë shfaqur dhe jo vetëm shfaqur, por kanë manifestuar akte armiqësinë ndaj meje dhe si poet, ose dhe për angazhime të tjera që kam,  kanë pasur problem me gruan. Nuk kam një shpjegim, por kam një ankim për gratë dhe u them: Gra, përse nuk i deshët ju armiqtë e mi!. Se ky është refreni i kësaj poezie. E kam konstatuar, dhe këtu atëherë kemi të bëjmë me një problem që lidhet me frustrimin, me një mangësi të madhe që kompensohet pastaj si shprehje e urrejtjes ndaj të tjerëve. Pra është çështja e raportit me gruan. Është çështje e madhe kjo. Njerëzit më mendjendritur që kam njohur unë, kanë pasur një raport shumë pozitiv me gruan në përgjithësi.

Tingëllon pak cinike. Madje duket sikur është hakmarrja juaj. Një tjetër këndvështrim, ose mënyrë leximi e kësaj poezie, është një gjë që sapo e thamë, e folëm pak më parë. E kam fjalën për efektin terapeutik të poezisë, shkarkimin nëpërmjet saj. Dhe kjo poezi më çon në mendje nevojën për shkarkim…

Këtë poezi e kam shkruar në funksion të kësaj ideje që sapo thashë. Ironike është vetë ankesa ime: Gra, përse nuk i deshët ju armiqtë e mi!

Po t’i donin, armiqtë nuk do të ekzistonin?

Është një shprehje, është poetike si shprehje. Por, poezia, përtej kësaj, pa diskutim që është terapia më e fuqishme për ta mbajtur njeriun të kthjellët.

Përderisa funksionin si terapi për lexuesin, aq më tepër për autorin…

Për autorin është. Pastaj po qe edhe për lexuesin akoma më mirë… Është autoterapi, duke shkruar, duke u përballur me atë që ke brenda, atë që do të thuash. Pra në një farë mënyre kryen një katarsis brenda vetes. Kur kjo i transmetohet edhe lexuesit, kur lexuesi e përjeton si autori është shumë mirë.

Po shembet shtëpia e shpirtit tim

Kolona rënkon dhe zgjidhen eshtrat

Së shpejti më s’do mund të mbajë të vjetrën barrë,

domethënë mua

…

Me të njëjtën lehtësi me të cilën ju shkruani për dashurinë, shkruani për fundin, për afrimin e fundit. Dukeni sikur jeni sfidues. Edhe ndaj vdekjes madje. Çfarë ju bën të tillë, fakti që siç shkruani në një varg: në fund përputhen jeta e gjatë me të shkurtrën?

Tema, po them e fundit, e vdekjes është një temë që unë e kam vazhdimisht në poezi dhe në çdo libër përpiqem të gjej diçka më shumë. Është një afrim i vazhdueshëm drejt kësaj enigme, se vazhdon të jetë enigmë. Nga ana tjetër, për vdekjen vetëm poezia mund të shprehet me metafora, sepse është vështirë të shprehesh në forma të tjera. Dhe unë, si të thuash, jam familjarizuar, duke shkruar shumë për fundin, për vdekjen, për pasvdekjen, për këtë temë të madhe të çdo njeriu. Unë mendoj që çdo njeri mendon për vdekjen.

Po, por në mënyra të ndryshme. Dikush ka frikë.

Po unë them s’duhen të kenë frikë nga vdekja. Unë jam familjarizuar me vdekjen, e kam zbutur figurën e vdekjes duke e konsideruar një gjë të natyrshme, por që na shtyn në mendime të thella. Ajo që cituat ju më lart është një poezi që lidhet me moshën. Shtëpia e shpirtit është trupi që ne marrim me vete, por tani nuk na përgjigjet më si më parë. Brenda kësaj poezie prandaj kam krijuar atë dyzimin: shtëpia e shpirtit që shembet kurse shpirti mbetet ai që është, se cili do të jetë fati i tij atë nuk mund ta themi. Por, vdekjen unë e kam zbutur, dua ta zbus në kuptimin figurativ të fjalës si një gjë që ndodh. Është pjesë e jetës edhe vdekja. Edhe Stiv Xhobsi e thoshte shumë bukur në intervistën e vet të fundit: Vdekja është higjiena e botës. Grekët e kanë thënë më mirë: Ku jemi ne, vdekja s’është. Ku është vdekja s’jemi ne. Pra nuk takohemi me të dhe kështu s’kemi pse i trembemi asaj.

Si ndryshon poezia me kalimin e kohës, me kalimin e moshës së poetit. Dhe këtu nuk e kam fjalën për sofistikimin apo përpunimin në aspektin cilësor të poezisë, por më tepër për temën, për subjektet, për këndvështrimin mbi botën… dhe çfarë mbetet e pandryshueshme te poezia, pavarësisht kalimit të kohës?

Rabindranat Tagora, një nobelist indian, në moshën 83 vjeç, pasi e kishte fituar çmimin “Nobel” thoshte: “Tani unë jam gati të filloj”. Dhe unë e kam kuptuar atë gjithmonë. Edhe Borgesi thoshte: “Nuk jam i bindur se jam poet”.

Kurse ju thoni, “poezinë e mirë s’e kam shkruar akoma”…

Absolutisht s’e kam shkruar. Njeriu është gjithmonë në dyshim, sepse gjithmonë e mendon poezinë shumë më të lartë se ajo që ka shkruar. Pra, në këtë kuptim, ka përvoja kur autori në fund të jetës mendon se, tani jam përgatitur për fillimin, por s’ka mundësi më sepse nuk e lejon fiziologjia, biologjia. Ka të tjerë që realizohen në moshë të re dhe pastaj s’dinë ç‘të bëjnë në jetën e tyre. Unë kam këtë natyrë që shkruaj vazhdimisht. Pak a shumë, poezia ime është uniteti i jetës sime. Është filli që lidh të gjitha etapat e jetës sime. Jam i njëtrajtshëm në këtë aspekt. Vazhdimisht shkruaj dhe nga libri në libër, unë jam po ai. Nuk mund të mos jem po ai, dhe më vjen mirë që jam po ai. Unë mund ta marr një poezi të para 15 vjetëve, e fus te libri i ri dhe qëndron natyrshëm, sepse një libër shkruhet në fund të fundit. Por, vit pas viti dhe ai është regjistri i përjetimeve. Dhe çfarë ndryshon? Ndryshon përjetimi, sepse përjeton një gjë nga e para, e përjeton ndryshe. Ky është ndryshimi. Kurse teknikat pastaj, nganjëherë përsosen, nganjëherë jo. Nuk mjafton, thoshte Alen Boske, vetëm me qenë poet, duhet dhe ta bësh. Kjo është vështirësia e madhe, sepse duhet të gjesh teknika që t’i përcjellësh ato përjetime sa më mirë. Por, në thelb poezia ime është një këngë e gjatë që vazhdon, që duket s’i ka ardhur fundi akoma.

Arta Marku