Femra, gjarpri me cigare

Ka një tregim popullor dhe krejtësisht surreal i shoqërisë sonë, që thotë se shumë burra e kanë takuar “bollën”, e cila për t’ua lëshuar rrugën, u ka kërkuar cigare. Është tregim shumë i vjetër. Por dhe nuk ka asnjë në botë që mund të më bindë se ka një shpjegim tjetër përpos se “bolla” është vetë gruaja, simbolikë e gruas. Dhe pikërisht për këtë simbolikë e ndërdijshme për pushtetin e femrës, për mosnjohjen e femrës dhe për frikën e burrit shqiptar nga femra, jo nga femra reale, por psika dhe e pakontrollueshmja brenda saj.

Ka, personazhi kryesor i romanit “Bora” të Orhan Pamuk, është një prej personazheve më të përafërta me dramën dhe strukturën e burrit shqiptar ndaj femrës së dashuruar. Kjo strukturë është pikërisht ankthi nga femra: ankthi nga pamundësi e posesivitetit / kontrollit të tij ndaj saj dhe nga paplotësia e saj. Ankthi nga femra është ankthi nga pamundësia për ta kontrolluar femrën dhe pamundësia për ta “pasur” femrën. Ky ankth, sigurisht buron nga struktura e marrëdhënies fëmijë / nënë shqiptare dhe në besimin e pastërtisë absolute të nënës. Por, shih ironinë, pikërisht kjo, do të thotë se ka një “fëlliqësi” në nënën shqiptare, si në të gjitha nënat e botës apo për ta quajtur më saktësisht dhe jashtë diskursit burrëror shqiptar, ka një anë të errtë edhe brenda nënës / nënave shqiptare.

Dhe se pikërisht ana e errët e femrës / nënës shqiptare do të thotë mungesë kontrolli ndaj saj. Ankthi i burrit / djalit të sotshëm dhe në kohërat moderne të shqiptarëve është dhe buron nga mosnjohja e femrës. Ankthi po ashtu është edhe për shkak të pamundësisë për të gjetur një harmoni dhe ndërveprim të pranueshëm për të dyja palët, pra jo vetëm për burrin. Nëse e kërkojmë këtë strukturë, jo historikisht, në modelet letrare të letërsisë shqipe nga ndikimi dhe gjithëpërfshirja që kanë pasur dhe me këtë edhe ndërkomunikimit që kanë pasur, janë disa romane që duhet shquar në këtë aspekt: “Lulja e Kujtimit”, pastaj romani “Sikur të isha djalë” etj. Në të dy këto romane dashuria është tejet naive dhe pikërisht për këtë, është simbolikë e marrëdhënies së djalit me nënën e tij të “pastër” në nivel absolut. Në të dy romanet femra është ajo që e dimë vetëm si fëmijë dhe ende të papërfshirë brenda kompleksit të Edipit. Por romani, i cili krijon dhe projekton një dashuri më të thellë, është romani “Lumi i vdekur”, dhe pikërisht dashuria ndërmjet personazheve të Adilit dhe Vitës.

Në këtë marrëdhënie fiksionale, këta dy persona krijojnë një lidhje dashurie me ndërmjetësimin e misionit të letërsisë së asaj kohe, që ishte ruajtja e kombit, bashkimi i shtresave dhe përkatësive religjioze të ndryshme etj., e që në psikanalizë njihet si instinkti i “ruajtjes së llojit” apo vazhdimit të llojit. Megjithatë, edhe kjo lidhje dashurie krijon një femër krejtësisht të pastër dhe të padyshimtë. Pikërisht kjo e bën artificiale këtë dashuri, gjë që krijon një formulë të “mundshme”, në nivel të dietetit (Zotit) të motivuar nga humanizmi, për ruajtjen e llojit. Vita, personazhi i dashuruar në Adilin, në romanin “Lumi i vdekur”, tërë kohën vuan akuzimet e grave për papastërtinë e saj si femër, akuza të cilat gjithherë dalin të pavërteta dhe si intriga. Mirëpo shikuar në thelb, këto janë pikërisht konflikti i femrës shqiptare, femrës në tërë botën, që nga vendosja e strukturës moralizuese ndër njerëzimin për pastërtinë e femrës. Femra që nga lindja e moralit e këndej ka një konflikt të tmerrshëm, bartur edhe në bashkëkohësinë tonë.

Realitetin e “fëlliqësisë” që njihet në zhargonin e gjuhës moralizuese apo ndryshe të njohur si anë e errët apo edhe si anë e pakontrollueshme. Derisa në paragjykimin social dhe moral femra duhet të jetë e pastër, në të vërtetë pastërtia e saj është pakontrollueshme dhe e pamundshme. Ajo që kërkohet nga femra është e pamundshme. Kështu edhe Vita, e fejuara e Adilit, te “Lumi i vdekur” nuk arrin të jetojë derisa i duhet të përballet me atë që në roman paraqitet si intrigë e ligë ndaj saj. Mirëpo parë më thellë, kjo mund të shihet edhe si projeksion i femrës naive (lexo: Vitës) së anëve të errëta të saj. Por me qenë se Vita duhet të shërbejë për një motivim gjithëkombëtar asaj i janë sterilizuar (lexo: kastruar) të gjitha mundësitë e “ikjes” në të pakontrollueshmen femërore dhe ajo është peng i misionit të “ruajtjes së llojit”.

Pikërisht për këtë arsye personazhet e Orhan Pamuk në romanet e tij si “Muzeu i pafajësisë” dhe “Bora”, janë shumë më të përafërt me mënyrën tonë të jetës. Duke e ditur jo vetëm influencën e kulturës turke në shoqërinë tonë shqiptare, por edhe konfliktet, dramat dhe aksidentimet e ngjashme tonat dhe të shoqërisë turke me zhvillimet sociologjike në Perëndim, ka një argument të fortë që të fillojmë prej aty trajtimin e temës së tradhtisë së femrës ndaj mashkullit. Personazhi Ka, siç na jepet në roman, tërë jetën e tij ka qenë i dashuruar në Ipekun e bukur dhe në të njëjtën kohë tërë jetën ka ikur nga ajo. Tërë romani është njëlloj rikthimi dhe rigjetjeje e jetës për personazhin Ka, pikërisht në vendin më të izoluar në botë. Por si strumbullar i tërë kësaj ikjeje të ankthshme dhe të tmerrshme në poezi, vetmi dhe trishtim i personazhit Ka, për tërë jetën e tij, është frika nga tradhtia e femrës. Në njërën anë Ka asnjëherë nuk ka qenë në gjendje që të mbizotërojë modelin e burrit patriarkal, i cili ia – ndalon – (lexo: kastron) femrës anën e pakontrollueshme dhe me këtë e bën të kontrollueshme femrën; dhe, në anën tjetër, ai kurrë nuk ka mundur të bëjë jetë tjetër përpos sipas modelit të sociologjisë së “shëndoshë”, asaj të përsëritjes së strukturës së tij si fëmijë me nënën e tij, e që është ndarja e jetës me një grua.

Dhe me këtë, mundësia e tradhtisë së një femre për Ka-në ka qenë edhe strumbullari i ankthit edhe argumenti i ikjes së tij. Dhe pikërisht kur çdo gjë bëhet e mundshme, edhe jeta, edhe lumturia në jetë (në vendin më të braktisur dhe më të izoluar në botë dhe atë jo vetëm nga njeriu, por edhe nga natyra), dashuria dhe besimi i femrës etj., në atë moment Ka kupton se Ipeku e bukur është e dashuruar në përjetësi me personazhin tjetër të quajtur Kaltri. Megjithëse i paralizuar psikologjikisht personazhi Ka nga mundësia e tradhtisë, që do të thotë dhembja e shkaktuar nga femra, ai arrin të tejkalojë faktin se e dashura e tij ka qenë e martuar me një burrë. Dhe megjithëse edhe në momentin kulmor të lidhjes së Ka me Ipekun ai kupton se Ipeku ka pasur edhe një dashnor tjetër dhe atë në strukturën e tradhtisë klasike, pra derisa ka qenë e martuar e ka tradhtuar burrin e saj me një shok të tij (përndryshe tmerri më i madh i strukturës së mashkullit të zakonshëm / shëndoshë), ai nuk arrin ta përmbushë këtë dashuri, këtë lidhje dashurie. Ka një gjë që i bën femrat të pabesa, sidomos në strukturat patriarkale, si ato të moderuara, si ato ekstreme. Është kushtëzimi i jetës, pra kushtëzimi edhe i dashurisë, edhe i kënaqësisë, edhe i lirisë, edhe i përmbushjes së femrës nga fenomeni biologjik i virgjërisë. Pikërisht momentin kur femra e humb virgjërinë fizike, ajo është e lirë vetëm brenda zonës së përcaktuar nga përshkuesi i himenit të saj.

Pavarësisht modelit, nëse ajo e ka humbur virgjërinë si e martuar, e dhunuar apo edhe e “përdalë”, ajo është dhe do të mbetet deri në fund të jetës së saj peng i virgjërimarrësit të saj. Dhe pikërisht për shkak të kësaj, ajo do të jetë e palogjikshme, e pakontrollueshme dhe e pazotërueshme, por edhe e pabesë ndaj po të njëjtit. Duke qenë se femra mbetet pre e një “zoti” mashkullor, ajo do të rebelohet, do të “shkërdhejë”, do të luftojë, do të dashurojë dhe do ta tradhtoj atë që ka pushtetin absolut mbi femrën e zhvirgjëruar. Dhe pikërisht këtu fillon drama e personazhit Ka në romanin “Bora” të Orhan Pamuk, sepse ai, megjithëse ka tejkaluar frikën dhe ankthin e strukturës së mashkullit në lidhje me femrën e kontrollueshme dhe megjithëse ka tejkaluar ankthin nga pabesia e femrës, ai assesi nuk mund të pajtohet me pamundësinë e zotërimit të femrës së dashuruar. Pikërisht femra e kontrolluar është struktura e fëmijës me nënën e tij të kontrollueshme përmes dashurisë së plotë dhe të mjaftueshme, në shoqëritë patriarkale. Pikërisht në momentin kur e tërë dhembja shoqërore e Ka-së është tejkaluar, në vendin më të izoluar në botë, në qytetin Kars të Turqisë, lind sëmundja universale e mashkullit patriarkal, e pamundësisë së përsëritjes së dashurisë së nënës. Një nëne jo vetëm të pastër, por dhe të mjaftueshme e të plotë në dhe për tërë dëshirën e mashkullit.

Pikërisht këtu lind dilema se pse në letërsinë shqiptare tradhtia e femrës është tërësisht e panatyrshme dhe e izoluar brenda modeleve dhe strukturave të kontrollueshme e të zotërueshme nga mashkulli: nëse jemi ende pa model tejkalimi të kësaj paplotënie të femrës në dashurinë tonë dhe kjo është arsyeja e mungesës së një personazhi të këtillë në letërsinë tonë apo nëse tradhtia e femrës është tejkaluar pa u përjetuar, dhe tani gjendemi në nivel të avancuar përvoje, por pa një shpjegim të dokumentuar në letërsi? Kjo nuk është dilemë e lehtë, zbërthimi i saj mund të shkaktojë cunami në tërë shoqërinë dhe vlerave të saj. Por, gjithashtu, edhe një letërsi pa një Zonja Bovari, pa një Ana Karenina apo pa një përballje me “bollën që pi cigare”, nuk është jetë e jetuar në plotëni.